O ’z b e k is t o n r espu bl 1k a si o L iy va o ’rta m a X su s ta 'lim V a z ir L ic I

m azm unga 
va 
h ajm ga 
ega ekanligi 
bilan 
xarakterlanadi. 
N arsa va h o d isalarn in g tu sh u n ch ad a aks etgan m uhim belgilari
y ig ’indisiga tu sh u n ch a m azm u n i deyilad i. 
Masalan: «Ruchka» tushunchasi 
mazmunini yozish uchun xizmat qilishi, peroli yoki sharikli bo’lishi kabi belgilari 
tashkil qiladi. Demak, tushuncha mazmuni tushunchada ifodalanayotgan narsa yoki 
hodisani o b ’ektiv ravishda in ’ikos ettirishdir.
Agar narsa o ’zgarsa, u haqidagi tushuncha ham o ’zgarishi kerak, aks holda 
tushuncha mazmuni bilan tushunchada ifodalangan narsa o ’rtasida nomutanosiblik 
yuzaga keladi.
Narsa yoki hodisaning asosiy belgi, xususiyatlari voqelikka mos kelmasa, 
tushuncha xato yoki yolg’on deyiladi. Tushunchalarda olamdagi narsa, hodisalarning 
asosiy belgilari bilan bir qatorda ulam ing miqdori (ya’ni hajmi) ham ifodalanadi.
T u sh u n ch a hajm i d eb tu sh u nchad a ifod alan ayotgan narsa, hod isalarn in g
y ig ’indisiga aytilad i. 
Masalan: «Roman» tushunchasi hajmiga shu vaqtgacha 
yozilgan va yoziladigan romanlar kiradi.
Mantiqda tushunchalam ing hajmi va mazmuni o ’rtasida teskari nisbat 
qonuniyat bor. Bu qonuniyatga ko’ra, 
tu sh u ncha h ajm i qancha k en g b o ’lsa,
m azm uni sh u n ch a tor b o ’ladi, m azm u n i qancha keng b o ’lsa, h ajm i shu n ch a tor
b o ’ladi.
Tushunchalam ing hajmi va mazmuni orasidagi teskari nisbat jin s va tur 
munosabatidagi tushunchalarga nisbatan tadbiq qilinadi. Hajmi torroq tushuncha 
mazrnun jihatidan kengroq bo’ladi, Chunki avvalgi hajmi kengroq tushunchada 
ifodalangan belgilar qatoriga yangi belgilar qo’shiladi.
Hajmi kengroq tushuncha, aksincha, ko’proq predmetni ifodalaydi, predmetlar 
turi ko’paygan sari ulam ing o ’xshash belgilari kamayib boradi. Masalan, «she’rlar» 
va «to’rtliklar» tushunchalarini olamiz. Bu ikki tushunchadan birinchisining, ya’ni 
«she’rlar» tushunchasining hajmi keng, Chunki uning hajm iga she’riy asarlaming 
hammasi kiradi. To’rtliklar esa, ulam ing faqat bir turi, y a’ni ular kamroq. Mazmun 
jihatidan esa «to’rtliklar» tushunchasi keng. Chunki «to’rtliklar» tushunchasi 
«she’rlar» tushunchasi ega bo ’lgan belgilaming ham m asiga ega, shu bilan birga u 
to ’rt qator bo ’lishi kabi yangi belgiga ham ega.
Tushunchalar hajm jihatdan yuqori va quyi m unosabatlarga qarab jin s va tur 
munosabatlarga bo’linadi. H am m a vaqt jins tushuncha tur tushunchalarga nisbatan 
jin s bo’ladi, jinsga ham m a vaqt tur o ’xshash belgilari bilan itoat etadi. Masalan, 
«rnaktab» va «oliy maktab» tushunchalarida «maktab» tushunchasi jins, «oliv 
maktab» tushunchasi esa tur tushunchadir. Lekin shuni uqtirish kerakki, ba’zi holda 
jins bo’lgan tushuncha, boshqa holda tur bo’lishi mumkin. Yuqoridagi misolimizdagi, 
«oliy maktab» tushunchasi bilan «universitet» tushunchasini olsak, bu yerda «oliy 
maktab» tushunchasi jins, «Universitet» tur tushuncha.
2. 
Tushunchaiam i turlarga ajratishda biz ulam ing hajmi va mazmuniga 
asoslanamiz.
Avvalo tushunchalarni