O ’z b e k is t o n r espu bl 1k a si o L iy va o ’rta m a X su s ta 'lim V a z ir L ic I

T u shuncha 
narsa, h od isalar ularning m uhim , um um iy va o ’ziga xos
b elgilarini inson ongida ya x lit aks ettiradigan tafakkur sh aklidir.
Inson kundalik hayotda turli tushunchalardan foydalanadi. Bu tushunchalar 
voqelikni inson ongida aks etishi, asosida shakllangan. «Uy», «daraxt», «inson», 
«quyosh», «suv» va hokazo tushunchalar kundalik hayotda ko’zga tashlanib turgan 
beigilar asosida hosil qiiingan. Ilmiy tushunchalar esa narsa va hodisalarning ob’ektiv 
qonuniyatlarini, zaruriy tomonlarini ochib beradi.
73

---

Tushunchalar ikki xil vazifani bajaradi, avvalo mushohada (hukm)ning 
vujudga kelishi uchun sharoit yaratadi va uning elementi sifatida tarkibiga kiradi. 
Ikkinchidan, inson ongida bilimning to ’iaroq yakunini ifodalaydi.
Hissiy bilishda olamdagi narsa va hodisalarning individual tomonlari aks etadi, 
tushunchalarda esa umumiylik ifodalanadi. Tushuncha va ta saw u r o ’rtasidagi ham 
farqlari bor.
A gar biz m a’lum bir guruh kishilariga biror predmet obrazini (m asalan, shkaf) 
ta sa w u r etishlarini va ushbu tasavvurlarini qog’ozga tushirishlarini so’rasak, ulam ing 
qog’ozga tushirgan tasavvurlari bir biriga mos emasligini ko’ramiz. H ar bir shaxs 
predmetni (snkafni) individual o ’ziga xoslik asosida ta sa w u r etadi. B iz ushbu 
shaxslam ing predmet (shkaf) haqidagi individual tasavvurlaridagi predmetning 
(shkafning) rangi, materiali, shakli, ulardagi polkalar soni, nimaga xizmat qilishi kabi 
belgilaridan Chetlanib, shkaflar uchun xos umumiy belgi, y a'ni shkaf - bu kiyim, 
idish, kitob va boshqalami saqlash uchun xizm at qiluvChi buyum desak, bu alohida 
qaysidir shkaf b o ’lmay, balki 
ham m a shkaflar uchun xos bo’lgan umumiy belgini 
ko’rsatadi. Demak, tasavvurda individuallik, tushunchada umumiylik mavjud.
Tushunchalar ularda ifodalangan narsa, hodisalarning muhim belgilari asosida 
yuzaga keladi. Bizni o ’rab turgan narsa, hodisalar k o ’plab belgiiarga ega ekanligini 
ta’kidlash lozim. Kishilik jam iyati tarixida tushunchani izohlashda u ifodalagan 
alohida narsalarning xususiy belgilari y ig ’indisi bilan uyg’unlashtirishga harakatlar 
bo’lgan. N arsa va hodisalar cheksiz belgiiarga ega, tushunchada esa faqat ulam ing 
mohiyatini, xususiyatini ifodalaydigan muhim belgilari nazarda tutiladi.
N arsa va hodisalardagi, belgilami biz avvalo ikki guruhga, y a’ni muhim va 
muhim bo’lmagan belgiiarga ajratamiz.