O. X. Xamidov

1.3. Innovatsiyaning hayot davri 
Mahalliy tadqiqotchilar A.I. Prigojiy, N.I. Lapin, B.V. Sazonov va boshqalar 
innovatsion jarayonning strukturasini ko’rib chiqar ekan, yangilik vaqt orqali o’tib 
boradigan jarayon degan fikrdan kelib chiqib, yangilikning “hayot davri” 
konsepsiyasini ajratib ko’rsatadilar. O’z navbatida, bu jarayonda yangilikni 
yaratish va ijro etishni ta’minlovchi faoliyat turlari bo’yicha farq qiluvchi 
bosqichlarni qismlarga ajratish mumkin. Bundan tashqari, innovatikada ikkita 
tushuncha: 
«innovatsiya-mahsulot» 
va 
«innovatsiya-jarayon» qo’llaniladi. 
Ularning asosiy farqi bu birinchi holatda asosiy e’tibor yangilikni yaratish 
jarayoniga qaratiladi, ikkinchi holatda uni amalga oshirish jarayoniga e’tibor 
beriladi. Har bir jarayon o’zining hayot davriga ega. Ikkita davrni alohida 
ko’rsatish maqsadida “innovatsiya-mahsulot” ХSning ichki intervalini bosqichlar, 
“innovatsiya jarayon” XSni bosqichlar deb atash qabul qilingan.
Hozirgi kunda ilmiy adabiyotda innovatsion jarayonlarni bosqichlarga 
ajratishning quyidagi sxemasi tuzilgan: 
Birinchi bosqich yangi g’oyaning tug’ilishi va yangilik konsepsiyasining 
yuzaga kelish bosqichi; shartli ravishda u ixtiro bosqichi deb ataladi, u odatda, 
amaliy ilmiy va fundamental tadqiqotlar natijasidir (yoki bir zumda “yorishish”). 
Odatda, birinchi bosqich juda azoblidir, chunki innovatsiyani boshida ko’pchilik 
tan olmaydi, ya’ni salbiy ijtimoiy samaraga ega bo’ladi. Ikkinchi bosqich ixtiro 
bosqichi, ya’ni biror-bir ob’ekt, moddiy yoki ma’naviy mahsulot namunada 
mujassamlashgan yangilikni yaratish.
Uchinchi bosqich olingan yangi ishlanma amalda qo’llaniladigan, unga 
qayta ishlov beriladigan yangilik bosqichi, bu bosqich yangi ishlanmadan barqaror 
samara olish bilan yakunlanadi. Unda innovatsiya qabul qilinadi, opponentlar, 
konservatorlar va skeptiklar bilan kurashish bilan birga olib borilishiga qaramay, 
innovatsion harakatning (jarayonning) tez sur’atda o’sishi kuzatiladi. 
Bundan keyin yangi ishlanmaning mustaqil yashashi boshlanadi. Yangi 
ishlanmadan foydalanish bosqichida keyingi bosqichlar ajralib chiqadi: 
To’rtinchi bosqich keng ko’lamda tatbiq etish, yangi ishlanmani yangi 
sohalarga diffuziya qilish (tarqatish), boyitish (ko’p odamlar tomonidan o’rganib 
olinishi, barcha bo’g’inlarga, jarayonlar uchastkalariga) kirib borishida namoyon 
bo’luvchi yangi ishlanmani tarqatish bosqichi. 
Beshinchi bosqich muayyan sohada yangi ishlanmaning ustunligi, 
shuningdek, odatga kirish bosqichi, bunda yangi ishlanmaning o’zi yangilik 
bo’lmay qoladi, o’z yangiligini yo’qotadi, oddiy holat, me’yor bo’lib qoladi. 
Inqiroz yuzaga keladi uni yangi sohalarda qo’llash imkoniyati yo’qqa chiqadi, bu 
esa ushbu yangi ishlanmaning samarali muqobili paydo bo’lishiga yoki yanada 
yangisi bilan almashtirilishiga olib keladi. 

---

18 
Oltinchi bosqich yakuniy uni yangisi bilan almashtirish bilan bog’liq 
bo’lgan yangi ishlanmani qo’llash ko’lamini qisqartirish bosqichi. 
A.I. Prigojin fikricha, innovatsiya istalgan oraliq bosqichda to’xtab qolgan 
bo’lsa, u to’liq yakunlangan hisoblanmaydi. Agar faqat yagona variantda 
ishlatilgan bo’lsa, u mahalliy darajada yakunlangan deb belgilanishi mumkin. U 
so’nggi bosqich odatga kirib qolish bosqichiga etib bormagan bo’lsa, yakunlangan 
bo’lmaydi, bu holat yangi jihoz ilk bor ishga tushirilgandan so’ng personalning 
tayyor emasligi, konstruktsiyada kamchiliklar borligi va boshqa sabablarga ko’ra 
doimiy tartibda ishlatilmaganligi sababli yuzaga keladi. So’nggi bosqichda ishdan 
chiqish sabablari ilk bosqichlarga borib taqaladi, masalan, innovatsiyani asoslashda 
xatolarga 
yo’l qo’yilgan (shunday holatlar bo’ladiki, mahsulot sifatini 
takomillashtirish uchun kerakli mehnat sharoitlari va shu kabilarni yaxshilash 
o’rniga yangi nazorat organlari tashkil etiladi)
8
.
Innovatsiya mahsulot hayot davrida quyidagi bosqichlarni ko’rsatish 
mumkin: 
- «Fan» bosqichi: fundamental tadqiqotlar, muammoni hal etishning nazariy 
yondashuvlarini ishlab chiqish. 
- «tadqiqot» bosqichi: tajriba tadqiqotlari va modellarni ishlab chiqish. 
- «ishlab chiqish» bosqichi: loyihalashtirish, tayyorlash, sinash va yangi 
ishlanmani etkazib berish. 
- «ishlab chiqish» bosqichi: tayyorlash, etkazib berish, zaruratga ko’ra 
iste’molchining ishxonasida montaj qilish va ishga tushirish. 
- «iste’mol» bosqichi: iste’molchi ish joyida ishlatish, xizmatlar ko’rsatish 
hamda avariyasiz va tejamli foylanishni ta’minlash. Quyidagi bosqichlardan iborat 
bo’lgan innovatsiya hayot davrining boshqa modelini ham keltirish mumkin 
(Milou):
- yangi ishlanmaning konseptuallashuvi;
 
- innovatsiya bilan oldindan kelishish; 
- manbalarni xarid qilish; 
- innovatsion konsepsiyani amalga oshirish; 
- natijalarni ommaga etkazish. 
Ushbu konsepsiyaga binoan innovatsiyaning boshlanish bosqichi va 
tatbiq etish bosqichidan iborat ikki bosqichli jarayon kabi namoyon bo’ladi. 
Boshlanish bosqichi, o’z navbatida, uch bosqichdan iborat: 
- qo’shimcha bilimlar olishga bo’lgan qiziqish;
 
- innovatsion qurilmalarni shakllantirish; 
- qaror qabul qilish. 
Tatbiq etish bosqichi ikki bosqichdan iborat: 
1) ilk tatbiq etish (yangi ishlanmani mahalliy ish joyida sinash bilan bog’liq); 
2) innovatsiyadan foydalanish. 
Agar bevosita turizm sohasi haqida gapiradigan bo’lsak, sayyohlik 
mahsulotining innovatsion davri quyidagi bosqichlarni o’z ichiga oladi: 
- tadqiqot;
 
8
 
Пригожин А.И. 
Нововведения: стимулы и препятствия. - М.: Политиздат, 1989, 30-31 б.

---

19 
- tajriba; 
- yangi xizmatlarni amalga oshirish va xizmat ko’rsatish jarayoniga 
texnologik qayta ishlov berish uchun kadrlarni o’qitish; 
- reklamani tashkil qilish va yangi sayyohlik mahsulotini sotish.