O. X. Xamidov

I BOB. INNOVATSIYALAR NAZARIYASI 
1.1. Innovatsiya tushunchasi, vazifasi, hozirgi davrdagi o’rni 
Zamonaviy dunyoning asosiy tasnifi o’zgarishlardir. O’zgarishlar inson 
hayotining barcha sohalarini qamrab oladi. Ushbu o’zgarishlar sur’ati so’nggi ikki 
uch yuz yillikda tez sur’atlarda o’sib ketdi. Sotsiologlar ijtimoiy o’zgarishlarning 
tezlashuvi an’anasini quyidagi dalillar asosida ko’rsatib beradilar: agar insoniyat 
hayotining so’nggi 50 ming yilligi har birining o’rtacha 62 yoshlik umriga teng 
avlodlar soni bilan o’lchansa, bu kabi avlodlar 800 tani tashkil etadi. Ulardan 650 
tasi o’z hayotini g’orlarda o’tkazgan. Yozuvdan so’nggi etmish yil mobaynida 
foydalanilmoqda. Faqatgina so’nggi olti avlod bosma so’zdan foydalanish 
imkoniga ega bo’lgan. Faqatgina so’nggi to’rt avlod hayoti davomida kishilar 
vaqtni etarlicha aniq o’lchashga erishdi
1
.
Hozirgi davrda axborot oqimi har 20 oyda ikki barobar oshmoqda. Ixtiro 
paydo bo’lgan davrdan uni amalda qo’llashgacha bo’lgan vaqt juda tez 
qisqarmoqda: qog’oz uchun bu 1000 yil; bug’ mashinasi uchun 80 yil; telefon 
uchun 50; samolyot uchun 20; tranzistorli texnika uchun 3 yil; lazerlar uchun 
yarim yil; fakslar uchun 3 oy.
2 
E. Tofflerning fikricha, zamonaviy dunyoning boshqa tomoni bu qishloq 
xo’jaligi yoki sanoat sohasida o’tmishdagi iqtisodiyot mustahkam tuzilmalarda 
qotib qolgan, bugungi kun iqtisodiyoti esa tezlashuvchi, kaleydoskopik ravishda 
o’zgaruvchan, o’zini bir zumda qayta safga tiklash imkoniyatiga ega. Iqtisodiy 
quvvatlarning yangi markazlari paydo bo’lmoqda, avvalgi bozorlar yangilariga o’z 
o’rnini bermoqda, biznes sohasida yangi imkoniyatlarni taklif etuvchi va 
raqobatning yangi manbalari bo’lgan yangi davlatlar paydo bo’lmoqda.
Bunday sharoitda hech qanday bozor ulushi xavfsiz bo’la olmaydi, istalgan 
mahsulotning hayoti cheklangan bo’ladi. Nafaqat kompyuterlar va kiyimda, balki 
barcha sohalarda tibbiy sug’urta polislaridan tortib qadoqlash idishlarigacha barcha 
jabhalarda raqobat o’z tegishini hamda qotib qolgan biznesning sezilarli qismini 
uzib olmoqda. Kompaniyalar yangi mahsulotlarning cheksiz oqimini tashkil eta 
olmasa, emirilib va barbod bo’lib ketmoqda
1
. Shunday qilib, doimiy ravishda 
yangilarini ishlab chiqish mahsulotlar, xizmatlar, texnologiyalar, boshqaruv 
usullari va ishchilarni rag’batlantirish, muntazam ravishda yangiliklar kiritish 
firmaning yashab ketish va rivojlanishidagi qat’iy shart hisoblanadi. 
Hozirgi kunda, odatda yangiliklarga bag’ishlangan adabiyotlarda uning eng 
yaqin sinonimi ingliz tilidan olingan innovatsiya atamasidan foydalanilmoqda. 
Alan Barkerning fikricha, hozirgi kunda innovatsiya zamonaviy so’zdir. Barcha 
kompaniyalar ularni innovatsion deb hisoblanishini istaydi
2
. «Innovatsiya» 
tushunchasini turlicha talqin etish mumkin. Uning asosiy ma’nosi «yangisini 
yaratish» yoki «biror-bir yangi ishlanmani yaratish».
Hatto shu erda ham «innovatsiya» so’zi ko’p ma’noli bo’lib, u ham yaratish 
jarayonini, ham aynan yangilikni anglatishi mumkin. Uning ko’p ma’noligiga 
1
Тоффлер Э. 
Метаморфозы власти. — М.: ACT, 2003, с. 159.
2
Алан Баркер. 
Алхимия инноваций. — М.: Вершина, 2003, с. 13.

---

6 
qaramay, balki aynan shu so’z tufayli, «innovatsiya» so’zidan doim va hamma 
joyda foydalaniladi, lekin turli kontekstlarda u umuman boshqacha ma’noga ega 
bo’ladi. Masalan, «innovatsiya» tushunchasi, odatda yuqori texnologiyalarga 
taalluqli yangi mahsulotlarni tatbiq etish jarayoniga tegishli bo’lishi mumkin. Bu 
ma’noda u ko’p hollarda ixtiro bilan adashtiriladi.
Ushbu ikki tushunchani farqlash lozim: ixtiro faqat bozorga chiqqandan 
so’nggina innovatsiyaga aylanadi. Aynan bir ixtiro turli innovatsiyalarga olib 
kelishi mumkin. Masalan, muzlatgich foydali ixtirodir. Mahsulotlarni aynimagan 
holda saqlovchi moslama sifatida u juda muvaffaqiyatli innovatsiyaga aylandi. 
Lekin mahsulotlarning o’ta muzlab qolishining oldini olish imkonini beruvchi 
qurilma sifatida muzlatgichni sotayotgan sotuvchi aynan shu ixtirodan yana bitta 
innovatsiyani yaratishi mumkin edi
3
.
«Innovatsiya» so’zi yangi mahsulotlarni yaratish usulini ham anglatishi 
mumkin. Biror yangi ishlanmani yaratuvchilar ko’pgina modellarni tizimga 
solishga harakat qiladilar. Bu mazmunda «innovatsiya» va «ijodiyot» so’zlari 
ayrim hollarda bir-birining o’rnini to’liq bosishi mumkin
4
.
Hozirgi jamiyatda innovatsiyalarni iste’mol qilish xaridorlarning ehtiyojini 
qondiruvchi yangi manbalarni yaratishdir. Innovatsiya amaliyotda turli g’oyalarni 
etkazib beradi va qo’llaydi, shu bilan birga nafaqat biror tashkilotda, balki tevarak-
atrofda ham, amaliyotda qo’llash xaridorning mahsulot yoki xizmatini o’zi aniqlab 
olishini anglatadi. Innovatsiyaning yangiligi va qiymatini yangilik kirituvchi emas, 
xaridor belgilaydi. 
Innovatsiya tashkilot vazifasining maqomi, korxona bo’linmasining muhim 
vazifasini bildiradi. Innovatsiya strategiyani ham qamrab oladi va shu sababli 
“o’zgarishlarni boshqarish” tushunchasining sinonimi bo’lishi mumkin. Siyosatchi 
tilida «innovatsiya» jamiyatning barcha qatlamlari intilishi lozim bo’lgan o’z-
o’zidan yaxshilikni anglatuvchi biror noma’lum ijtimoiy holatni ifodalashi 
mumkin
5
.
Boshqa bilim sohalarida antropologiya, paleontologiyada «innovatsiya» 
inson tabiatining o’ziga xos xususiyati sifatida ko’rib chiqilishi mumkin. 
«Innovatsiya» tushunchasi ilk bor XIX asrdagi etnografik tadqiqotlarda paydo 
bo’lgan va bir madaniyatning ayrim elementlarini boshqa madaniyatga kiritishni 
anglatgan
6
. Uning bu ma’nosi hozirgacha etnografiyada saqlanib qolgan. 
Hozirgi kunda innovatsiya tushunchasi keng ma’noda tizimning bir holatdan 
ikkinchi holatga o’tishiga sabab bo’luvchi muhitga yangi barqaror elementlarni 
tatbiq etuvchi maqsadli o’zgarishlarni belgilaydi
7
. Iqtisodiyotda innovatsiya 
tushunchasi bozorda yangi yoki mukammallashgan mahsulotning sotilishiga olib 
keluvchi innovatsiya faoliyatining yakuniy natijasini anglatadi.
Innovatsiya so’zi ko’proq adabiyotlarda uchraydi, televizorda eshitiladi, 
reklama e’lonlariga kirib boradi, ta’lim muassasalarining o’quv rejasiga