O. X. Xamidov

 
1.4. Innovatsiya turlari
Innovatsiyalarni tasniflashdan avval innovatsiyalarni innovatsiya bo’lmagan 
mahsulotlar va texnologik jarayonlardagi sezilarsiz tur o’zgarishlaridan ajratib 
olish kerak. Ularga estetik o’zgarishlar, ya’ni rang va shu kabilar kiradi; tuzilishini 
o’zgarishsiz qoldiradigan va mahsulot hamda uning materiallari va 
komponentlarining parametrlari, xususiyatlari, narxiga etarlicha ta’sir etmaydigan 
muhim bo’lmagan texnik yoki tashqi o’zgarishlar; mavjud ehtiyojlarni qondirish va 
korxonaning daromadini oshirish maqsadida muayyan korxonada avval ishlab 
chiqarilmagan, lekin bozorda mashhur bo’lgan mahsulotlarni ishlab chiqarishni 
o’rganib 
olish 
hisobiga 
mahsulot 
nomenklaturasini 
kengaytirish. 
Innovatsiyalarning yangiligi texnologik parametrlar hamda bozordagi holati 
bo’yicha baholanadi. Shularni inobatga olgan holda innovatsiyalarning tasnifi 
belgilanadi. 
Innovatsiyalarning ko’plab turlarini ajratib ko’rsatish mumkin. Masalan, 
qo’llash sohasiga ko’ra, innovatsiyalar ijtimoiy-iqtisodiy, texnik-texnologik va 
tashkiliy boshqaruv bo’ladi. Faoliyat sohasi singari asoslarga muvofiq, 
innovatsiyalar iqtisodiy, siyosiy, madaniy bo’lishi mumkin. Ayrim hollarda 
innovatsiyalar har turlarni o’z ichiga olib, kompleks xarakterga ega bo’ladi. O’z 
mazmuniga ko’ra, jamiyat rivojlanishining bozor modeli shu kabi innovatsiondir. 
A.I.Prigojinning tasnifi innovatsiyaning eng ko’p foydalaniladigan tasnifi 
hisoblanadi. 
Xususan, 
u 
innovatsiyalarni 
tizimga solishning uchta eng 
umumiylashgan asosini taklif etadi: 
- yangilik turi bo’yicha; 
- amalga oshirish mexanizmi bo’yicha; 
- innovatsion jarayonning o’ziga xosligi bo’yicha. 
Bunda aynan bitta yangilik har bir holatda uning qanday belgisi e’tiborga 
olinishiga ko’ra, turli, hattoki ikkidan ortiq tur guruhlariga kirishi mumkin. 
Yangi ishlanmaning turiga ko’ra, yangilikni ikki asosiy guruhga ajratish 
mumkin: moddiy-texnik va ijtimoiy. Moddiy-texnik yangiliklarga quyidagilar 
kiradi: 
- Texnika (jihoz, asboblar). Sayyohlik sanoatida ularga sayyohlik korxonasi 
tomonidan yangi transport vositasining sotib olinishi yoki mehmonxona 
majmualari nomerlarini texnik qayta jihozlashni kiritish mumkin. 
- Texnologiya (ishlab chiqarish jarayonlari). Mazkur holatda bu sayyohlik 
operatorining sayyohlik xizmatini ko’rsatuvchilar (otellar, transport kompaniyalari 
va shu kabilar) bilan bozor talablariga ko’proq moslashgan o’zaro harakati 
sxemasini ishlab chiqish; marketing va sayyohlik mahsulotlarini rivojlantirishda 
qat’iy yangi yondashuvlarni amalga oshirish, korxonaning tashkiliy tuzilmasini 
shakllantirish va boshqalar. 

---

20 
- Sanoat materiallari (xomashyo va tayyor mahsulot). Ijtimoiy yangiliklar 
quyidagilarga bo’linadi: 
Iqtisodiy (sayyohlik korxonasi ishchilar mehnatining me’yorini belgilash 
va yangicha haq to’lash usullari, bozor talablariga moslashtirilgan strategik va 
taktik 
boshqaruv 
ko’rsatkichlari 
tizimlarini 
ishlab 
chiqish, 
reklama 
kampaniyasining samaradorligini ta’minlash). 
Tashkiliy-boshqaruv (sayyohlik korxonasining yangi tashkiliy tuzilmalari, 
gorizontal va vertikal o’zaro harakat shakllarini ishlab chiqish, sayyohlik firmasi 
direktori rolini o’zgartirish, mehnat taqsimoti). 
Ijtimoiy-boshqaruv, ya’ni sayyohlik korxonasi direktori va mehnat 
jamoasi orasidagi munosabatlarni o’zgartirishga qaratilgan jamoa orasidagi 
munosabatlar (asosan ishchilarning huquq va majburiyatlari bo’limlarida), qaror 
qabul qilish shakllarini maqsadli ravishda o’zgartirish, gorizontal, bo’limlararo 
o’zaro harakatni tashkil etish, kasaba uyushmalari va ishchilarning boshqa 
birlashmalari rolini o’zgartirish. 
Huquqiy. Asosan, sayyohlik bozorini tashkil etishning huquqiy 
tamoyillarini o’zgartirish (litsenziya berish, sertifikatlash, standartlash), sayyohlik 
sohasidagi mehnat munosabatlarini tartibga solish (personal malakasini oshirish, 
xizmat pog’onasi bo’yicha ko’tarish), sayyohlik manbalarini muhofaza qilish 
doirasidagi munosabatlar; 
- pedagogik (o’qitish, tarbiyalash uslublari). Ijtimoiy-madaniy xizmat 
ko’rsatish (servis) va turizm sohasi mutaxassislarining professional (kasbiy) ta’lim 
olish doirasida, sayyohlik sanoati kadrlarini qayta tayyorlash, sayyohlik 
korxonalari ishchilari va direktorati xodimlarining malakasini oshirish sohalarida 
qo’llaniladi. Shunday qilib, ijtimoiy yangiliklar korxonada biror ishlanmani 
o’zgartirish yoki ishchilarning ijodiy salohiyatini faollashtirishga yordam berish 
imkonini beradi
9
.
Ba’zida iqtisodiy, tashkiliy, huquqiy yangiliklar “boshqaruv” tushunchasi 
bilan birlashadi. Guruhlarga bo’lishning boshqa variantlari ham mavjud. Biz endi 
ko’rib chiqadigan masalalar predmeti ko’proq ijtimoiy yangiliklar bo’ladi, shuning 
uchun ularning o’ziga xos xususiyatlariga ko’proq to’xtalib o’tamiz
10
.
Ijtimoiy yangiliklarni amalga oshirish juda qiyin hisoblanadi, chunki 
ularning parametrlari va natijalarining noaniqligi talab etiladigan o’zgarishlarni 
faktik ravishda amalga oshirmagan holda imitatsiya qilish imkonini beradi. 
Moddiy-texnik yangiliklar bilan qiyoslaganda ijtimoiy yangiliklarda quyidagilar 
kuzatiladi: 
Muayyan ijtimoiy munosabatlar, ish madaniyati bilan yaqinroq aloqa. 
Xususan, 
aynan 
bir 
xil 
innovatsiyalar 
nafaqat 
turli 
madaniyatga ega 
mamlakatlarda, balki o’z madaniy yo’naltirilganligi bo’yicha juda yaqin 
davlatlarda ham bevosita teskari samara berishi mumkin. 
Keng qo’llash ko’lami, chunki texnik tomondan yangi ishlanmalarni tatbiq 
etish kerakli boshqaruv, iqtisodiy va boshqa o’zgarishlar bilan birga keladi, lekin