O. X. Xamidov universitet rektori, rais

O‗QUV LUG‗ATLARI VA ULARNING TA‘LIMIY AHAMIYATI 
Murodova Shaxlo Sattorovna , 
 Buxoro viloyat XTXKT va ularni MO
hududiy markazi katta o„qituvchisi 
Til umumbashariy qadriyat, insonlarga ato etilgan ulug‗ va oliy ne‘matdir. O‗zbek tili o‗zbek 
millatining qadriyati sifatida qanchalik e‘zozga sazovor bo‗lsa, u shunchalik e‘zoz bilan o‗rganilishi, 
ilmiy tadqiq etilishi zarur.Til muqaddas va mo‗tabardir. U millatning ruhiy takomilini charxlagan, 
tafakkurini, ruhini, g‗ururini shakllantirgan oliy ne‘matdir. Bunday oliy ne‘mat faqat insonlargagina ato 
etilgan. 
Hazrat Navoiy e‘tirof etganidek, ―Insonni so‗z ayladi judo hayvondin‖. Til millatning tarbiyasini, 
uning ma‘rifatlilik, tarbiyalanganlik, ziyolilik, odoblilik, axloqlilik kabi fazilatlarini ham ifoda eta 
oladigan, millatning husnini ko‗rsata oladigan ulug‗ qadriyatdir. Ulug‗ bobomiz Yusuf Xos Hojib 
―Odobning boshi tildir‖, deb ta‘kidlaydi. 
Tilimizda muayyan bir fikrni ifodalash imkoniyatlari juda keng. Bu imkoniyatlardan qaysi birini 
tanlash, muloqot vaziyati uchun eng maqbul ifoda va uslubni tanlash va topish so‗zlovchining malakasi, 
til imkoniyatlarini qanchalik darajada egallaganiga, ma‘naviyatiga qolaversa mahoratiga bog‗liq. Har bir 
tilning qudrati va afzalliklari shu tilni yaratgan xalqning o‗zi bilan yashasagina u rivojlanib, o‗sib boradi. 
O‗z xalqidan uzilib qolgan til tabiiy kuchini, boyligi va go‗zalligini yo‗qota boshlaydi. Demak, el borki, 

---

233 
til bor. Eldan uzilmagan odam tilidan ham ayrilmaydi. Shuning uchun ham buyuk bobomiz Alisher 
Navoiy ―Tilga ixtiyorsiz - elga e‘tiborsiz‖ deganlarida naqadar haq edi 
Til insoniyat uchun ulug‗ hodisa, xalqning milliy boyligidir. Tilimizga Davlat tili maqomi berilishi 
tilimizning rivojlanishi, uning hayotimizning turli jabhalariga kirib borishiga katta turtki bo‗ldi. 
Mustaqillik yillarida tilimizga ma‘naviy-madaniy meros, umummilliy boylik, oliy qadriyat sifatida qarash 
kabi yondashuv shakllandi. Tilni madaniy meros sifatida ilmiy tadqiq etish harakati kuchaydi. Tilning 
grammatik qonun-qoidalari mazmunini yuzaga chiqarishga bo‗ysundirildi. Tilning ifodalash uslublari 
takomillashtirildi va rivojlantirildi. Tilning ilmiy, akademik, diniy uslublari takomillashtirildi.Tilga 
bo‗lgan ilmiy-amaliy munosabat o‗zgardi. O‗zbek tiliga to‗g‗ridan-to‗g‗ri murojaat qilish, bir tillik, ikki 
tillik, uch tillik lug‗atlar yuzaga keldi. O‗quv lug‗atlarini yaratishga va uni o‗quv jarayonlariga tatbiq 
etishga alohida e‘tibor qaratilmoqda. 
Mustaqillikning dastlabki yillaridayoq ta‘lim-tarbiya, ilm-fan, kasb-hunar o‗rgatish tizimlarini 
jahonning ilg‗or davlatlari tajribasiga tayangan holda tubdan yaxshilashga ehtiyoj sezildi. Lug‗atlar 
nafaqat tilning grammatik qurilishini tadqiq qilish, til me‘yorlarini belgilash, nutq boyligini o‗stirish, 
ijtimoiy-siyosiy ongini shakllantirishda, balki tillararo munosabatlarni ta‘minlashi bilan alohida ajralib 
turadi. Shu bilan birga, lug‗atlar ta‘lim samaradorligini oshirishning muhim omilidir. Shu ma‘noda 
tilshunoslikda leksikografiyaning yangi lingvodidaktik yo‗nalishdagi o‗quv lug‗atchiligi paydo bo‗ldi. 
Umumiy o‗rta ta‘lim maktablari uchun maxsus lug‗atlar yaratildi. 
Lug‗atlar atrof - borliqning lisoniy ko‗rinishi bo‗lib, har qanday lug‗atda atrof-borliqni, narsa-
prdmetni o‗rganish va o‗rgatish maqsadi yotadi. Lug‗atlar sirasida bevosita maktab uchun yaratilganlari 
o‗quv lug‗ati nomi bilan yuritiladi va ular maxsus mezonlar asosida tuziladi. 
Ilk lug‗at namunalari maktab uchun yaratilgan ibtidoiy o‗quv qo‗llanmalari bo‗lgan. Ibtidoiy 
maktablarda dastlabki lug‗atlarning o‗quv jarayoniga moslanganligi, ta‘limga yo‗naltirilganligi sababli 
lug‗atlar darslik vazifasini o‗tagan. Xususan, 1500- yilda yaratilgan birinchi lotincha-inglizcha lug‗atning 
―Bolalar uchun xazina‖ (―Promptulorium parvulorum‖), 1487-1507 yillarda yaratilgan fransuz va lotin 
tillaridagi birinchi tarjima lug‗atlarining ―Yoshlar uchun izohnoma‖ (―Seminarium et planetarium 
fructiferarum‖), ―Bolalar uchun ixcham lug‗at‖ (―Diktionariolum puyerorum‖) kabilar asosan maktablar 
uchun mo‗ljallangan. 
O‗quv lug‗atlarining antik ko‗rinishlari eramizdan avvalgi III-II asrlarda Qadimgi Rimdan 
Vizantiyagacha bo‗lgan hududlarda uchraydi. XV-XVI asrlarda Fransiya, Italiya, Angliya, keyinchalik 
Rossiya va boshqa Yevropa mamlakatlarida birmuncha murakkablashgan lug‗atlar paydo bo‗lgan. 
Dastlabki lug‗atlarning aksariyati ikki yoki ko‗p tilli lug‗atlar edi. Keyinchalik o‗quv lug‗atlari yordamida 
muayyan til egalariga shu tilning lug‗at boyligi, grammatik qurilishi, imlosini o‗rgatishda foydalanish 
ommalasha boshladi. 
Shu tariqa o‗quv lug‗atlari ilg‗or pedagogik texnologiyalarga asoslangan zamonaviy ta‘limda tilni 
mukammal o‗rganishning muhim vositasi maqomiga ko‗tarildi.