6 -mavzu. Ekologik odoblilik falsafasi. Odoblilik va badiiy dialektikasi Rеjа

6 -Mavzu. Ekologik odoblilik falsafasi. Odoblilik va badiiy dialektikasi
Rеjа:
1. Tabiat-odamnıng uyi
2. Tabiat-go’zzallik nishoni
3. Inson vа tabiat
4. Sa`naat-go`zzallıq a`lemi.
5. Go`zzallık vа оdоblilik dialektikası

Tayanch tushunchalar: tabiat, ekologiya, go’zzallik, insоn, insоn vа tabiat, tabiatni asraSh, qayır, insоniylik mehir, оdоblilik dialektikası,
Fоydalangan adаbiyоtlar
1. Karimov I.A. Yuksak ma`naviyat-engilmas kuch. T., Ma`naviyat, 2008
2. Qurani qarim (Abdulaziz Mansur tarjimasi). T., 2001
3. Imom Buxoriy. Jome as-sahih. 1-4-jildlar, T. 1990-1995
4. Bazarbaev J. Оdоb fаlsаfаsi. N. Qaraqalpaqstan 2010.
5. Bazarbaev J, F.Xojaniyazov, R.Bazarbaev. A`yyemgi Oks da`r`yasinin` to`mendegi zardushtiylik dininin` izleri. N. Qaraqalpaqstan, 2007.
6. Bazarbaev J. O`mir-bul sananin` ko`terin`kiligi.


1. Tabiat-odamnıng uyi
Inson tabiatning bir bo‘lagi. U tabiatga bog’liqdir.Shuning uchun unga hurmat ko‘rsatish,mexribonlik qilish har bir insonning burchidir. Tabiatda har bir insonning o‘z o‘rni bor. Hayvonot va o‘simliklar dunyosi tabiatning mutanosibligini saqlab turadi. Tabiatdagi daryo dengiz ko’llar, daryo, dengiz, to‘qaylar mana Shuning uchun juda muhim.
Ona tabiat insonning yashaSh manbai.Avvalgi zamonlarga odamlar tabiatdagi bor bo‘lgan oziq-ovqat mahsulotlari bilan kelishib,yetishtirib kun kechirganlar. Biz Shu paytgacha Ivan Michurinning “Biz tabiatdan ehson kutib o‘tirmay,undan olish bizning vazifamizdir”degan so’zlarini bayroq qilib olib, tabiatga hujum qila boshladik. Undagi hayvonlarni qirdik,o’simliklani payhon qildik.Tabiatga ishlab chiqarish chiqindilarini taShladik.Buning natijasida tabiat zaharlandi. Hozirgi paytda odamlar tabiat musaffoligini qayta tiklay olmay to‘rt tomonga chopib yuribdi. So‘nggi o’n yil ichida har yili dunyo yuzida bitta hayvon,haftada esa o‘simliklardan bir turi yo‘qolib bormoqda.Shuning uchuntabiatga Yaxshi munosabatda bo‘lish, uni saqlab qolish uchun kuraShmoq lozim. Agar tabiatni ranjitsak u sozsiz bizdan o‘ch oladi. Hayvonlarga nisbatan Yaxshi munosabatda bolish insonlarning ko‘nglini yumshatadi. Tabiatga mehribonlik qilish har biro damning vazifasi. Bu tuyg’u oilada,maktabda,mahallada tarbiyalanadi.
Biroq ekologik og’ir Sharoitda suvning tozaligiga erishish, transport gazlarini kamaytirish,kimyoviy ogitlardan kam foydalish xalq salomatligining garovidir. Xalqimiz bekorga ”Xalq sog’ligi el boyligi “ demagan.
Kelajakda ekologik siyosatni o‘rnashishi, havoda uglevod ikki oksedini ko‘paytirishga ,atmosferada azon qatlamining yoyilib ketishi 2030-2050-yillarga borib insoniyat hayotiga xacf ostiga qo‘yishi mumkin.
Shunday qilib hozir inson o‘zini o’rab turgan tabiatni ifloslantirishdan bosh tortishi, ifloslikni kamaytirish chora tadbirlarini ko’rishi kerak. Agroenergiya, biotexnika, quyosh nuri, Shamol, dengizquvvatlaridan foydalanishni yo‘lga qo‘yishi zarur. Tabiatda ortiqcha narsaning ozi yoq,hech bir hayvon,o‘simlik ortiqcha emas.Tbiat odamni asraydi, boqadi, ko‘taradi. Odam Shu havodan nahas oladi, Odam onadan tug;ilib su tabiatda o’sib ulg’’ayadi.Shuning uchun uni ona tabiat deymiz. Odam nafas olganda opkasiga yarim litrgacha havo kiradi. Bu esa minutiga 8-9 litr havo deganidir.Bir kunda esa 11 litr havo sarflanadi. Havodagi iflosliklar opkaning ishlaShiga xalaqit beradi.Shu havodan kasalliklar kelib chiqadi. Yer yuzida barcha o’simliklar karbonat angidirid gazini yutib biz uchun toza kislorod chiqarib beradi. Demak,o‘simliklar karbonat angidiridni kislorodga aylantirib beruvchi korxonaga oxShaydi.Shuning bilan birga isiq havoni sovutish xususiyatiga ega ekan.
Demak, odam o‘simlik dunyosini asrab avaylabgina qolmay uni ko‘paytirish choralarini ham korishi kerak.Tabiatni muhofaza qilish –tabiat va uni boyliklaridan oqilona foydalanishga, inson manfatlarini ko‘zlab ongli ravishda o‘zgartirishga, tabiat boyliklarni, uning go‘zalligi, musaffoligini saqlab qolishga va yanada boyitishga qaratilgan barcha tadbirlar majmuasi. Tabiatni muhofaz qilish tadbirlari majmuasiga davlatlar xalqaro taShkilotlar, jamoat, ishlab chiqarish, iqtisodiy va mamuriy taShkilotlar, har biro dam tomonidan amalga oshiriladigan tadbirlar kiradi. Hozirgi vaqtda inson yashab to’xtovsiz munosabatda bolib kelayotgan tabiiy muhit uzoq geologic davrlar bir qancha omillarning birgalikda ta’sirida,ya’ni quyosh nuri, havo va suv qobiqlarining vujudga kelishi, o‘zgarishi,organic dunyoning paydo bolishi va Shakillanishi natijasida tarkib topgan.
Har qanday tirik jonzot o‘zini o‘rab turgan atrof muhit bilan doimiy ta’sirda bo’ladi,undan o‘ziga kerakli narsalarni oladi, Shu muhitga moslaShadi, muhit tarkibiga, undagi modda va energiyaning almashishiga oz ta’sirini ko’rsatadiYerning havo qobig;ida hozirgi zharli gazlarning ko‘payishi insoniyat faoliyating mahsulidir. Yerda odamning paydo bo‘lishi organik dunyo bilan tabiiy muhit ortasida o‘zaro munosabatni tubdan o‘zgartirib yubordi.Inson tabiatga mehnat qurollari vositasidan notog’ri foydalandi.Natijada inson yashaydigan hudud kengaydi,foydalanadigan tabiiy elementlar soni va hajmi ortdi, binobarin insonning tabiatga tazyiqi sifat jihatdan ham ko‘lam jihatdan ham ko‘paydi.Inson o’zi yashaShi va faoliyat ko‘rsatishi uchun tabiiy muhitdan taShqari sunniy muhitni ham yaratidi.Masalan,yangi Shaharlar,turar joy binolari,suv omborlari ,yollar va h.k lar.Ishlab chiqruvchi kuchlarning rivojlanishi ,fan va texnikaning rivojlanishi bilan tabiiy boyliklarning ahamiyati,ulardan foydalanadigasohalar ham ko‘paydi. Hayvonat va o‘simlik rejasiz foydalanish yoki insoniyat faoliyati bilan bog’liq boshqa sabablar tufayli 16-asrning oxiridan 20-asrning 70-yillarigacha umurtqali hayvonlarning 250 turi va kichik turlari butkul yo‘qolib ketdi. 80-yillardan boshlab har yil o‘rtacha 1 ta hayvon turi va 50 ga yaqin o‘simlik turi yo‘qolib bormoqda.Qush va sut emizuvchilardan 1000 ga yaqin turi yo‘qolib ketish arafasida turibdi. Yil davomida 1 mlrd .t yoqilg’I yoqiladi, atmosferaga yuzlab tonna azot oksidi,oltingugurt, uglerod, qurum ,chang va boshqalar chiqadi.Tuproq va suvlar snoat va maishiy chiqindilar, neft mahsulotlari ,mineral og’itlar va boshqa ko’plab chiqindilar bilan ifloslanmoqda.
Inson tabiiy Sharoit va boyliklardan ko‘p maqsatlarda foydalanadi. Bu esa ayni paytda tabiatni tegishlicha muhofaza qilishni ham taqazo qilmoqda. Tabiiy boyliklardan oqilona foydalanishdan tabiatdaa ro’y beradigan jarayonlarning o‘zaro bog’liqligi va rivojlanishi qonunyatlari haqidagi bilimlar katta ahamiyatga ega. Busiz tabiiy jarayonlarga baho berish, ularni hisobga olish,tabiatga, tabiat kompanetlariga,ko‘rsatilgan har qanday ta’sirning kelajakda qanday oqibatlarga olib kelishini oldindan bilish mumkin emas.Inson tabiatdan foydalanganda va unga ta’sir korsatayotganda amal qilishi bo’lgan 5ta qonuniyat mavjut:
1) tabiatdagi barcha elementlar o‘zaro bir biri bilan bog’langan,o’zaro ta’sir etib muayyan muvozanatda bo‘lib uyg’unlik hosil qilgan.Biron kampanent yoki element o‘zgarsa, butun tabiat kompleksda o‘zgarish roy beradi;
2) tabiatda to’xtovsiz modda va energiyaning aylanma harakati ro‘y berib turadi.Bu hayot asosi;
3) Tabiiy jarayonlarning rivojlanishida muayyan davriylik mavjud;
4) zonalik;
5) regionlik.
Insonning tabiat bilan o‘zaro ta’siri jamiyat taraqqiyoti, ishlab chiqarish usullari mukammallaSha brogan sari jadallashdi, tabiatdan uning boyliklarini, qurilish va ishlab chiqarish texnikasi ,yirik Shaharlar madaniy vohalar yaratish imkonini berdi.Lekin ba’zan inson Chuqur o‘rganmasdan inson qudratiga ortiqcha baho berib t abiatga ta’sir ko‘rsatish tabiatni foydalanib bo‘lmaydiganholatga, uning buzilishi va ifloslanishiga olib kelishi mumkin. Bunday manzara insoniyatning butun tarixi davomida kuzatiladi.
20 asrning 2-yarmidan sanoat ishlab chiqarishning rivojlanishi,qishloq xo‘jaligida turli xil kimyoviy moddalarning ko‘p qollanishi,katta maydonlarda muttasil bir xil ekinlarning etishtirilishi, transport vositalarining ortiqcha ko‘payib ketishi, shaharlarning yiriklashib ketishi, tabiat muhofazasiga yetarli e’tibor berilmagani tabiiy muhitning buzilishiga, ayrim joylarning ifloslabib ketishiga sabab bo‘ldi.