Tilning grammatik qurilishi

TILNING GRAMMATIK QURILISHI

Reja: 1. Grammatika. Uning tarkibiy qismlari. 2. Grammatik ma’no va uning ifodalanishi.

Grammatika – grammatika atamasi grekcha tildan olingan bo`lib “harf o`qish va yozish san’ati” degan ma’noni ifodalaydi.

Ayni vaqtda “grammatika” - tilning grammatik qurilishi hamda mazkur jarayonni shakillantiruvchi birliklarni o`rganuvchi tilshunoslik bo`limi hisoblanadi.

Tilning grammatik qurilishi deganda – har bir tilning qonuniyatlari grammatik ma’no va uning ifodalanishi, grammatik kategoriyalar, shuningdek, gap qurilish jarayoni, so`z birikmalari, gap va uning tarkibiy qismlari, turlari haqidagi qonuniyatlarni o`zida aks ettiruvchi jarayonning umumiy nomi tushuniladi.

Grammatika bo`limi ikkita tarkibiy qismdan iborat:

Grammatika bo`limi ikkita tarkibiy qismdan iborat:

• 1) morfologiya;
• 2) sintaksis.

Morfologiya – grekcha “morf” shakl, “logos” ta’limot so`zlarining qo`shilishidan hosil bo`lgan.

Morfologiya – grekcha “morf” shakl, “logos” ta’limot so`zlarining qo`shilishidan hosil bo`lgan.

Morfologiya bo`limida – so`zning grammatik ma’nolari, grammatik ma’noni ifodalovchi grammatik shakllar, so`zarning grammatik ma’nolari asosida turkumlarga birlashishi, har bir so`z turkumiga xos bo`lgan grammatik kategoriyalar o`rganiladi.

Grammatik ma'no - So’zlar guruhi uchum umumiy bo’lgn ma’noga gramatik ma’no deyiladi .

Grammatik ma'no - So’zlar guruhi uchum umumiy bo’lgn ma’noga gramatik ma’no deyiladi .

– Ya’ni so’zlarning qaysi turkumdaligi, qaysi kelishikdaligi, gapda bajarayotgan vazifasi bu uning grammatik ma’nosi hisoblanadi.

M: Kitob ishonchli do’st. bu gapda kitob so’zining atash manosi -o’quv quroli.

Grammatik ma’nosi esa ot turkumida, bosh kelishik, ega vazifasidaligidir.

-qalam – nima? ot, bosh kelishik, (qalam qizil rangda);

-sariq – qanday? Sifat, oddiy daraja ( qizil mashina to’xtadi).

IZOH: so`zlar umumiy grammatik ma’nolari asosida so`z turkumlariga birlashadi.

Grammatik shakl - grammatik mano’ni ifodalshga xizmat qiluvchi har qanday shakllarga aytiladi.

Grammatik shakl - grammatik mano’ni ifodalshga xizmat qiluvchi har qanday shakllarga aytiladi.

• Kitobda – birlik, o’rin-payt kelishigida;
• kitoblar – lar ko’plik ma’nosida;
• kitobim – egalik ma’nosida.

Grammatik ma’no quydaga vositalar yordamida ifodalanadi:

Grammatik ma’no quydaga vositalar yordamida ifodalanadi:

• Qo’shimchalar yordamida: uyga, ukam, kelsa, boraman, kitoblar
• Yordamchi so’zlar vositasida: Biz kelajakka ishonch bilan qaraymiz. qalam bilan yozdi, sen uchun oldim.
• So'z tartibi orqali: keng ko'cha (birikma) - Ko'cha keng (gap).
• Ohang yordamida: Dars tugadi (darak gap). Dars tugadi? (so'roq gap) Dars tugadi! (undov gap)
• Urg'u yordamida: gullar (ot) - gullar (fe'l), yigitchd (ot) - yigitcha (ravish), olmd (ot) - olma (fe'l)

Sintaksis yunoncha syntaxis so‘zidan olingan bo‘lib, yopishtirish, bog‘lash, demakdir.

Sintaksis yunoncha syntaxis so‘zidan olingan bo‘lib, yopishtirish, bog‘lash, demakdir.

• Sintaksis bo‘limi gapda so‘zlarning bog‘lanishini — so‘z birikmalarini, gap va uning tuzilishi hamda mazmuniy turlarini o‘rganadi. Boshqacha aytganda, sintaksis so‘z birikmasi va gap haqidagi ta’limotdir.

Grammatikaning tilni tekshirish metodiga ko`ra quyidagi turlari mavjud:

Grammatikaning tilni tekshirish metodiga ko`ra quyidagi turlari mavjud:

• Umumiy grammatika;
• Tarixiy grammatika;
• Falsafiy grammatika;
• Qiyosiy grammatika;

Sistem-struktor tilshunoslik vakillari grammatikaning ikki turini farqlashadi:

Sistem-struktor tilshunoslik vakillari grammatikaning ikki turini farqlashadi:

• Amaliy grammatika – bevosita kuzatishta bo`lgan nutq birliklarining tildagi mavqeyini belgilab beruvchi soha;
• Nazariy grammatika – til birliklarining til sistemasidagi funksiyasini belgilab beruvchi soha.