O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

(anensefallar)
 da x u lq -atv o rc h u q u r o ‘zgaradi. A n en se fa lla r o datda atigi b ir necha 
kun  yashaydí.  Lekin  1913-yilda  b ir  anensefal  b o la n in g   3  yil-u  9  oy  yashagani 
aniqlanadi. Shu bola ja sad i yorib k o ‘rilganda k atta yarim  sharlar p o ‘stlog‘¡ o ‘m id a 
ikkita yupqa devorli pufak topilgan; m arkaziy n erv  tiz im in ln g  pastki boMimlarida 
o ‘tkazuvch¡ p eram id aly o ‘llar boMmagan; k o ‘ruv d o ‘m boqlari chala taraqqiy etgan; 
miyacha, to‘rt tepalik va oraliq m iya o ‘zgarmagan. A nensefal bola hayotining birinchi 
y ilida  tinm ay  uxlagan.  O nasi  em izganda  yoki  o g ‘zig a  s o ‘rg ‘ich  solganda to ‘g ‘r¡ 
so ‘rish harakatlarini bajargan. T ovush yoki y orug‘Iikka ja v o b a n  hech qanday ongli 
reaksiya  k o ‘rsatm agan,  am m o  b a ’zi  reflektor  h ara k atla r q ayd qilingan:  m asalan, 
k o ‘zga ravshan y orug‘lik tu shirilganda qovoqlari y um ilgan.
H ayvonlam ing h ar xil  turlarida  bosh  m iya  k atta  yarim   shariari  yoki  u lam ing 
p o ‘stlo g ‘ini  olib  tashlash  natijalari  shundan  g u v o h lik   b eradiki,  m arkaziy  nerv 
sistem asining  oliy  b o 'lim lari  filogenetik  taraqqiyot  ja ra y o n id a   tobora  k o 'p ro q  
aham iyat kasb etib boradi. Katta yarim  sharlar p o ‘stIog‘ib o sh q a  nervtuzilm alarídan 
ancha  ustun  b o ‘lib,  to b o ra katta  aham iyatga  eg a b o ‘ ladi.  Bosh  m iya katta yarim  
sh arlarini  yoki  u lam in g   p o ‘s tlo g ‘ini  o lib   ta sh la sh d a n   k eyin  tuban  d a ra jad a g i 
hayvonlarga nisbatan yuksak darajadagi hayvonlarda keskin va chuqur o 'zg a rish lar 
r o ‘y   berishi  shuni  k o ‘rsatadi.  B uning  sababi  shuki,  m urakkab  nerv  funksiyalari 
markaziy nerv sistemasining kechroq rivojlanadigan oliy b o ‘ limi -  katta yarim sharlar 
p o ‘stlo g kiga  k o ‘chib  o ‘tgan, y a ’ni 
funksiyalar kortikalizatsiyasi
  ro ‘y   bergan.
M urakkabroq  nerv funksiyalari  m arkaziy nerv  sistem asining tarixan  yosh ro q  
b o lim la rig a  k o ‘chib o'tganligi shu sistem a taraqqiyotining engm uhim  va xarakterli 
faktlaridan  biridir.  M asalan,  b aliq lar  y o k i  suvda  h am d a  quruqda  yash o v ch ilar 
m iyasining katta yarim shariari olib tashlangan k o ‘ruv sezgilari deyarli o ‘zgarm aydi, 
itlarda esa katta yarim  sharlar p o ‘stlo g ‘ining o ‘zi o lib  tashlangandayoq m urakkab 
k o ‘ruv sezgilari b utunlayyo‘qoladi. S o‘n g ra b a q a y o k i toshbaqa katta yarim shariari
113
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

olib tashlangach,  sh a rtli  reflekslar hosil b o iis h i  m um kin,  bu  hayvonlarda shartli 
reflekslam i  o ra liq   m iy a   va  o‘rta  m iya  yuzaga  chiqara  oladi;  itlar yarim   sharlar 
p o ‘stlog‘ining  o ‘zi  o lib   tashlanganda  esa  individual  hayot  davrida  kasb  etilgan 
eskitdan  b o r h a m m a   sh artli  reflekslar y o ‘qoladi,  yangi  shartli  reflekslar vujudga 
kelaolm aydi.
O d am n in g   k a tta   y a rim   s h a rla r  p o ‘s tlo g ‘i  sh ik a stla n g an d a ,  a y n iq sa   k atta 
o ‘zgarishlar r o ‘y  b era d i. O dam ning gavdasini tikka tutishi v a m ehnat faoliyati bilan 
b o g ‘langan m u ra k k a b   harak atlam i  yuzaga chiqarishi  uchun nerv jaray o n larin in g  
bosh  m iya  k a tta   y a rim   sharlar  p o ‘stlog‘ig a  b o g 'liq   b o ‘lgan  g 'o y a t  m ukam m al 
koordinatsiyasi ta lab  qilinadi. Taraqqiyot 
jarayonida kattayarim sharlarpo ‘stlog'i 
h a ra k a t  s f e r a s in i  -   k o ‘n d a la n g - ta r g ‘ il  m u sk u lla rn i,  sh u n in g d e k ,  v e g e ta tiv  
jarayonlam l n a z o ra t 
qiladigan
 b o ‘lib qoladi.
Katta yarim sharlar po ‘stlog ‘ining hujayra strukturasi (sitoarxitekionika).
  Katta 
yarim   sh a rla r  p o ‘s tlo g ‘ining  struktura  elem entlari  nerv  hujayralari  va  ulardan 
chiqqan o 's iq la r  -  a k s o n la r va d endritlar h am da neyrogliya hujayralaridan  iborat.
K atta yarim   sh a rla m in g   butun yuzasi  p o ‘stloq  bilan  qoplangan;  p o ‘stloqning 
qalinligi  1,5