O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

mm
 d an  3 
mm
 gacha b o ‘ ladi. V oyaga yetgan odam da ikkala yarim  shar 
p o ‘stlo g ‘ining  u m u m iy   yuzasi  1450  dan  1700 
sm2
 g acha.  K atta  yarim   sharlar 
p o ‘stlog‘idan  1 2 m illia rd d a n   1 8 m illiard g ach an ey ro n b o r.
K atta  yarim   s h a rla r  p o ‘stlog‘ining tuzilish  xususiyati  shuki,  nerv  hujayralari 
ustm a-ust b ir n e c h a  q a v a t b o ‘lib  yotadi.  Bu qavatlar quyidagi  xususiyatlari  bilan 
farqqiladi.
M o lek u lar  q a v a t  d eg an   /  
qavat
  n erv   hujayralari  kam   b o ‘lib,  asosan  nerv 
tolalarining c h ig a lid a n  tarkib topgan.
II qavat
  m ik ro sk o p ik   preparatlarda  yum aloq,  uchburchak  va  k o ‘p   burchak 
donalar shaklidagi m a y d a  (diam etri 4 - 8  
mk)
 hujayralar qalin joylashganidan tashqi 
d onador qavat  d eb   ataladi.
III qavat
  d astla b k i  ikki  qavatga  nisbatan qalinroq  bo ‘lib,  unda katta-  kichik 
piram idal hujayralar bor.
IV qavat
  ichki  d o n a d o r qavat deb ataladi.  Ikkinchi  qavat kabi,  bu q av a t ham 
m ayda  h u ja y ra la rd a n   tu z ilg a n .  V o y ag a  y etgan  o rganizm   k atta  yarim   sh a rla r 
p o ‘stlog‘ining b a ’zi qism larida bu qavat b o ‘lmasligi mumkin; masalan, yarim  sharlar 
po ‘stlo g ‘ining m o to r  sohasida  bu  qavat  y o ‘q.
Vqavat
  B esning k atta piram idal hujayralaridan iborat. Bu hujayralam ingyuqori 
qism idan y o ‘g ‘o n  o ‘siq  -  dendrit chiqib, p o 'stlo q n in g  yuza qavatlarida k o ‘p  m arta 
shoxlaydi.  Ikkinchi  uzun  o ‘siq  -  akson  katta  piram idal  hujayralardan  o q   m odda 
ichiga kirib, p o ‘s tlo q  o stidagi yadrolarga yoki orqa m iyaga y o ‘l oladi.
VI qavat
  m u ltifo rm   qavat  boMib,  uchburchak  yoki  duksim on  hujayralardan 
iborat.
K atta yarim  sh a rla r p o ‘stlog‘ining neyronlarini funksional jihatdan uchta asosiy 
guruhga  a jra tsa   boM adi.  S petsiflk  afferen t  y o ‘IIarning  uchinchi  neyronlaridan 
chiqadigan a k s o n la r q ay si hujayralarda tugasa, o lsha hujayralar birinchi  guruhga 
kiradi.  Bu  h u ja y ra la r  k o ‘ruv  d o ‘m boqlarining  yadrolaridan  katta  yarim   sharlar
114
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

p o ‘st!og‘ig a keluvchi afferent im p u lsla m i  qabul qilgani uchun 
sensor hujayralar 
deb  ata lsa   boMadi.  Asosan  y u ld u zsim o n   neyronlar  shunday  fiinksiyani  o 'ta y d i, 
bunday n ey ro n lar p o ‘stloq sensor so h a la rin in g  III va IV q av a tla rid a ay n iq sa k o ‘p.
M iy a n in g   pastrogM dagi  boM im lariga  -   p o ‘st!oq  ostidagi  y a d ro la rg a ,  m iya 
uzaniga va o rq a m iyaga impuls y u b o ru v c h i h ujayralar ikkinchi g u ru h g a  kiradi. Bu 
katta 
piramidal neyronlar
 boMib, u la m i b irinchi marta V. A. B es  18 7 4 -y ild a tasvir 
etgan.  U la r   yarim   sharlar  p o ‘s tlo g ‘id a g i  m o to r  sohaning  a s o s a n   V  q a v a tid a 
to ‘plangan.  Bu neyronlam i 
motor
 y o k i 
effektor hujayralar
 deb h iso b lash a d i.  Katta 
yarim  sharlar po ‘stlogMning effektor funksiyasini yuzaga chiqarishda b a ’zi duksim on 
h u jayralar ham  qatnashadi.
Y arim  sharlar po ‘stlog‘nining b ir y o k i turli sohalardagi h arx il n eyronlam i o ‘zaro 
bogMaydigan hujayralar uchinchi g u ru h k a kiradi. Ular kontakt yoki o raliq  neyronlar 
deb  ataladi.  M ayda  va  o ‘rtacha  p ira m id a l  neyronlar  bilan  d u k sim o n   hujayralar 
shularjum lasidandir.
Katta yarim  sharlar po‘stlogM  olti  qavat hujayralardan tuzilishi  bilan  birga,  nerv 
tolalarining tuzilishi ham murakkab. Y arim  sharlar po ‘stlogMda uning turli qismlarini 
birlashtiruvchi gorizontal tolalar va  kulrang moddani  oq m oddaga bogMovchi  radial 
tolalar  bor.  N erv  tolalari  ham  6   q av a t  boMib  yotadi.  Ulam ing  tuzilishi  va  o 'za ro  
niunosabatlari hujayra qavatlarining tuzilishidan ham murakkabroq va o^zgaruvchandir.
Y arim   sh a rla r p o ‘stlogM  hujayra  tu z ilish in in g  yuqorida  k eltirilg a n   tasviri  bir 
q ad a rch i
2
m alitasvirdir, chunki p o ‘stloqning turli sohalaridaqavatlam ing rivojlanish 
darajasi anchagina tafovut qiladi.
K atta yarim  sharlar po‘stlogM h u ja y ra lar tarkibi va tuzilish xususiyatlariga qarab,