O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

Sensor  tizimning  umumiy fiziologiyasi.
  Sensor  tizim  (I.P.  Pavlov  b o ‘yicha 
analizator)  nerv  tizimining bir qismi  hisoblanib,  u qabul  qilishga  ixtisoslashgan 
elem entlar-sensorretseptorlardeyiladi, ulartashqi vaichki m uhitdanta’sirotlami 
qabul qiluvchi, retseptorlardan olingan axborotni miyaga o ‘tkazuvchi nerv y o ‘llari 
va olingan  axborotni  qayta  ishlovchi  bosh  miyadan  iboratdir.  Sensor tizim  bosh 
miyaga axborotni yetkazibberadi. Har qanday sensor tizimning ishi turli ko‘rinishda 
qabul qilingan ta'sirotlami nerv impulslariga aylantirib, ulami neyronlar zanjiri orqali 
markaziy nerv tizimiga yetkazib berishdan iborat b o la d i. Impulslar kelishi tufayli 
bosh  miya  katta yarim  sharlari  sezgilar,  idroklar,  tasaw urlar,  ya’ni  tashqi  olam 
hissiy in’ikosining turli shakllari yuzaga chiqadi. Bosh miya yarim sharlariga kelgan 
axborotlar oddiy reflekslardan tortib, to insonning ruhiy faoliyati uchun zarurdir. 
Shuning uchun  I.M. Sechenov «Bosh m iya reflekslari» asarida «Psixik akt ongda 
tashqi hissiy qo‘zg‘alishdan tashqari  hosil b o ‘la olmaydi» - deb yozgan edi.
I.P. Pavlov retseptoriami -  analizatom ing periferik bo‘g ‘ini, afferent neyronlar 
o ‘tkazuvchi  y o ‘llar  boMimini  ta sh k il  e tsa ,  katta  yarim   sh a rla r  p o ‘s tlo g ‘i 
analizatorlaming markaziy oxirlari deb hisoblanadi.
S en so r  tizim ning  tekshirish  u s u lla ri.  Sensor  tizimning  elektrofiziologik, 
neyrokimyoviy, morfologik hamda asosan sog‘lom va nosogiom  insonlarda qabul 
qilishning  psixofiziologik  analizi  o ‘tkaziladi,  bundan  tashqari,  sensor  tizim ni 
o'rganishda modellashtirish va protezlash usullari ham qo‘llaniladi.
Modellashtirish -  sensor tizimning biofizik va komputer modellaridir, hozircha 
eksperim ental  usullar  bilan  o ‘rganib  b o ‘lm aydigan  vazifalam i  va  xossalam i 
modellashtirish orqali o ‘rganiladi.
Protezlash -  sensor tizim  faoliyatini  qanday darajada bilishimizni  tekshiradi. 
Elektrofosfen ko ‘ruv protezlari bunga m isol bo‘la oladi.
Sensor tizim tuzilishining umumiy tarzhri.
  Hayvon va shu jum ladan insonlarda 
sensor tizim quyidagi tarzlar asosida tuzilgan.
1.  K o'pqatlam lilik
  -   sensor  tizim   k o ‘p  qatlam dan  iborat  to p g an   nerv 
hujayralaridan tashkil topib, ulam ing birinchisi retseptorlar bilan bog‘  hosil qilsa, 
oxirgisi bosh miya katta yarim sharlaridagi neyronlar bilan bog‘lanadilar.  Sensor 
tizimning bu xossasi organizmning turli xildagi axborotlarga tezda ja v o b  berishini 
ta’minlaydi.
2.  Ko 'p kanallik
 -  sensor tizim axborotni bir vaqtning o ‘zida ju d a  k o ‘p  kanal 
orqali  (har bir kanalda o ‘n  mingdan  m illiongacha  nerv hujayralari  b o 'la d i)  ular 
o ‘zarobir-birilari bilan bog‘langan b o ‘ladi. Sensor tizimdan bir-biriga bunday pa­
rallel joylashgan kanallaming bo‘lishi, axborotlam i uzatish va qayta ishlashini aniq 
va atroflicha sintezini ta ’minlaydi.
3.  Q o‘shniqatlam larda,
elementlarningharxilbo'lishi«sensorvoronkalari» 
ni hosil qiladi.  Ko‘zning to‘rpardasida  130 mln gayaqin fotoretseptorlar mavjud, 
to‘r pardaning ganglioz hujayralari qavatida esa 100 marotaba kam neyronlar topilgan
325
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

(to ray u v ch i  voronka).  K o'ruv  tizim in in g   keyingi  qism ida  esa  «kengayuvchi 
voronka» kuzatiladi. Po‘stloqning birlamchi ko‘ruv qismida to‘r pardaning ganglioz 
qavatiga nisbatan neyronlar soni m ing marotaba ko'p.
4.  Sensor tizimning vertikal va gorizontal bo‘yicha shakllanishi:
Sensor tizimning vertikal bo yich a  shakllanishining
 ma’nosi shundan iboratki, 
bir necha neyron qavatlari maxsus boMimlami hosil qiladi.  Shunday qilibbunday 
boMim yirik morfofunksional tuzilm a b o ‘lib hisoblanadi. Har bir bo  lim (masalan, 
hidlov piyozchasi, eshituv tizimning xoxlear yadrosi yoki tizzasimon tana) muayyan 
aniq bir vazifani amalga oshiradi.