O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

Siydikning  quyuqlashish  mexanizmlari.
  Issiq  qonli  hayvonlaming  buyragi 
qonga nisbatan yuqori konsentratsiyali siydik chiqarish xususiyatiga ega.  Buning 
sababini buyraklar turli  qismlarini  burib teskari  oqish  mexanizmi  bilan  izohlash 
mumkin.  Suv m uvozanati holatiga qarab, buyraklar goh suyuq, goh quyuq siydik 
ajratishi mumkin. Bu jarayonda nefronning barcha qismlari mag‘iz modda tomirlari 
hujayralararo suyuqlik ishtirok etadi.
Burib teskari oqizuvchi sistemaning ishlash mohiyati shundan iboratki, Genie 
qovuzlog‘ining  ikki  qismi-tushuvchi  va  k o ‘tariluvchi  qismlari  bir-biroviga jips 
taqalib, bir butun mexanizm sifatida ishlaydi. Qovuzloqning tushuvchi (proksimal) 
qism idagi  ep iteliy   faq at  suvni  o ‘tkazadi-yu,  natriy  ionlarini  o ‘tkazm aydi. 
K o‘tariluvchi (distal) qismdagi epiteliy esa faqat natriy ionlarini fäol reabsorbsiya 
qila oladi, ya’ni kanalcha siydigidan buyrakning to‘qima suyuqligiga o ‘tkaza oladi, 
lekin ayni vaqtda suvni kanalchalardan to ‘qima suyuqligiga o ‘tkazmaydi.
Siydik genie qovuzlog‘ining tushuvchi (proksimal) qismidan o ‘tayotganda suv 
to ‘qima  suyuqligiga  o ‘tgani  tufayli  siydik  asta-sekin  quyuqlashadi.  T o'qim a 
suyuqligiga  suv  o ‘tishi  passiv  protsessdir,  buning  sababi  shuki,  qovuzloqning 
proksimal qismi yonidagi distal qismi epiteliysi natriy ionlarini aktiv reabsorbsiya 
qiladi, ya’ni  ulami  kanalchalardan  to ‘qim a suyuqligiga (interstitsial  suyuqlikka) 
o ‘tkazadi;  to‘qima suyuqligiga o ‘tgan  natriy ionlari  bu yerda suv molekulalarini 
distal kanalchadan emas, balki proksimal kanalchadan tortib oladi.
Suvning  proksim al  kanalchadan  to ‘qim a  suyuqligiga  chiqishi  sababli  bu 
kanalchada  siydik  to b o ra   q u y u q lan ad i  va  qovuzloq  c h o ‘qqisida  k o ‘proq 
konsentrlanib qoladi. Siydik yuqori konsentratsiyali b o ‘lib qolgani tufayli distal 
qismidagi natriy ionlari to'qim a suyuqligiga o ‘tadi, chunki distal kanalcha devorlari 
suvni o ‘tkazmaydi, lekin natriy ionlarini aktiv reabsorbsiya qiladi. Qovuzloqning 
distal kanalchasidan natriy ionlarining to‘qim a suyuqligiga o ‘tishi o ‘z navbatida 
bu  suyuqlikning  osm otik  bosim ini  oshiradi,  buning  natijasida  esa,  yuqorida 
k o ‘rsatilganidek,  suv  proksim al  kanalchadan  to ‘qim a  suyuqligiga  chiqadi. 
Shunday  qilib,  proksim al  kanalchada  suvning  siydikdan  to‘qima  suyuqligiga 
o ‘tish tufayli distal kanalchada natriy reabsorbsiyalanadi, natriyning reabsorbsiya 
kanalchadan  suvning  to ‘qim a  suyuqligiga  chiqishiga  sabab  bo‘ladi.  Bu  ikkala 
protsess  birga  o ‘tadi.  N atriy  siydikdan  to'qim a  suyuqligiga  chiqishi  sababli 
qovuzloq cho‘qqisidagi gipertonik siydik keyinchalik Genie qovuz!og‘ining distal 
kanalchasi  oxirida qon  plazm asiga nisbatan  izotonik  va  hatto gipotonik  b o ‘lib 
qoladi.
Q o v u zlo q n in g   tu rli  y e r la rid a   yon m a-y o n   y o tg an   proksim al  va  distal
316
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

kanalchalardagi siydikning osmotik bosimi juda kam farq qiladi. Kanalcha atrofidagi 
to ‘qima  suyuqlig‘ining osmotik bosimi  proksimal  va  distal  kanalchalaming  shu 
qismidagi siydikning osmotik bosimigataxminan baravar keladi.
Proksimal kanalchada suv so ‘rilganidan, siydikning osm otik bosimi asta-sekin 
oshib boradi, distal kanalchada esa natriy reabsorbsiyasi tufayli siydikning osmotik 
bosimi shuga yarasha sekin-asta pasayadi. Shunday qilib, proksimal (yoki distal) 
kanalchaning qo'shni ikki qismi orasidagi osmotik bosimlar farqi ancha katta emas. 
Qovuzloq bo‘ylab esa bosimning bu kichik farqlari qanalchalam ing har bir qismida 
qo‘shilib boradi va qovuzloqning boshlangMch (yoki oxirgi) qismi bilan cho‘qqisi 
orasida bosimningjuda katta farqini (gradiyentini) vujudga keltiradi. Qonga nisbatan 
izotonik bo‘lgan bir talay siydik qovuzloqning boshlang‘ich  qismiga yig‘ilishini 
ta’kidlab o ‘tish zarur. Genie qovuzlogMda siydik ko‘plab suv va natriyni yo‘qotadi 
va qovuzloqdan ancha kam siydik oqib chiqadi, bu siydik qon plazmasiga nisbatan 
yana  izotonik,  hatto gipotonik  b o ‘ladi.  Shunday  qilib,  qovuzloq  k o 'p   miqdorda 
suv va natriy ionlarini reabsorbsiyalovchi konsentratsion mexanizm sifatida ishlaydi. 
Texnikada qanday bo‘lmasin  m oddalar konsentratsiyasini katta tafovut qildirish 
zarur bo‘lganda  boya tasvir etilganiga o ‘xshash