O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

S e n so r  tizim ning  g orizontal  b o 'yich a   shakllanishida  retseptorlar
  va 
neyronlar
 orasidagi bogManish  shu qavatlar ichida yuz beradi.
Sensor tizimning asosiy vazifalari.
  Sensor tizim quyidagi asosiy vazifalar yoki 
operatsiyalam i amalga oshiradi.  1) signallami topish (aniqlash) 2) signallami bir- 
biridan  ajratish,  3) signallami  o'tkazish  va o ‘zgartirish,  4) maMumotlami  kodga 
solish, 5) signallam ing u yoki bu xossalarini detektorlash, 6) obrazni topish.
Signallam i topish.
  Bu hodisa m axsus hujayra-retseptorlarda ro‘yobga chiqadi. 
Bu hujayralar fizik va kimyoviy shakldagi ta’sirotlami nerv impulslariga ay iantiradi.
Retseptorlarning  sinßanishi.
  A m aliyotda  retseptorlam ing  psixofiziologik 
sinflanishi muhim ahamiyatga ega b o ‘lib, ta ’sirotlarganisbatan sezish xarakteriga 
ko‘ra: insonlarda ko‘ruv eshituv, h id  biluv, ta ’m biluv retseptorlari, termo-proprio- 
vestibuloretseptorlar va og‘riq retseptorlari tafovut etilad i..
Retseptorlar ichki  va tashqi  retseptorlar deb ataluvchi  ikkita katta guruhga ham 
boMinadi.  Ichki  retseptorlar  (interoretseptorlar)  va  tashqi  (ekstraretseptorlar). 
Interaretseptorlarga  vestibulo-va  proprioretseptorlar  (tayanch-harakat  apparatini 
retseptorlari)  hamma  visseroretseptorlar  (ichki  organlar  holatidan  signal  beruvchi) 
retseptorlar  kiradi.  Ekstraretseptorlarga  esa  eshituv,  ko'ruv,  hid  biluv,  ta’m  biluv 
retseptorlari kiradi.
R etseptorlam ing  tashqi  m uhit  bilan  aloqasining  xarakteriga  ko  ra  distant, 
ta ’sirlovchi manbadan axborotni m a’lum masofadan qabul qilinadi. (Ko  ruv, eshituv 
va hid bilud) va kontakt, retseptorlar ta ’sirlovchini bevosita ta ’sirida qo‘zg‘aladi 
(tarn biluv, taktil).
T a ’s irlo v c h ila r n in g   ta b ia tig a   k o ‘ra:  re ts e p to rla r:  f o to re ts e p to rla r, 
m exanoretseptorlar va boshqalarga boMinadi.
Barcha retseptorlar birlamchi — sezuvchi va ikkilamchi — sezuvchi retseptorlarga 
boMinadi. Birlamchi sezuvchi retseptorlarga hid biluv, taktil va proprioretseptorlar 
kiradi.  U lam ing o kziga xos  tom oni  shundan  iboratki,  ta  sirlovchi  energiya  nerv 
im pulsga sensor tizimning birinchi neyronida yuzaga chiqadi. Ikkilamchi sezuvchi 
retsep to rlarg a  ta ’m  biluv,  kuruv,  eshituv,  vestibulyar  apparat  kiradi.  Ularda 
ta ’sirlovchi  bilan  birinchi  neyron  o ‘rtasida  maxsus  retseptor  hujayrasi  bo‘lib, 
im p u ls la r  gen e ratsiy a  q ilm a y d i.  Shunday  qilib,  birinchi  neyron  bevosita 
q o ‘zg‘almasdan balki retseptor hujayrasi orqali qo‘zg‘aladi.
Retseptorlarning umumiy qo ‘zg'alish mexanizmlari.
  Retseptor hujayralarida 
tashqi muhitdan berilgan ta’sirotlar yangi retseptor signaliga aylanadi yoki sensor
326
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

I
signal! transduksiyasi amalga oshiradi. Bu ja ray o n  3 bosqichni o ‘z ichiga oladi.
1.  Hid taratuvchi  molekula yoki ta ’m  biluv  m oddasi  (hid biluv,  ta ’m  b ilu d ) 
yorug‘lik (kurud) yoki mexanik ta’sirotlar bilan retseptorlar hujayra mem branasida 
joylashgan oqsil moiekulasi bilan o‘zaro aloqasi yuzaga chiqadi.
2.  R etseptor  hujayralarida  sensor  s ig n a lla m in g   hosil  b o ‘lishi  va  u n in g  
uzatilishiga b o g ‘liq boMganjarayonlar ro ‘y beradi.
3. Retseptor membranasidajoylashgan ion kanallari ochilish va ular orqali ion 
tok  oqimi  o ‘ta  boshlaydi.  Bu  o ‘z  navbatida  retse p to r  hujayra  m em branasini 
depolyarizatsiyaga uchratadi (retseptor potensiali deb ataluvchi potensial yu zag a 
chiqadi).
Birlamchi  sezuvchi  retseptorlarda  bu  potensial  membranani  o ‘ta  sezuvchan 
qismlarga ta’sir etib, harakat potensialni generatsiyasini yuzaga chiqaradi -  (elek tr 
nerv  impulslari).  Ikkilamchi-sezuvchi  retseptorlarda,  retseptor  hujayralam ing 
presinaptik membranasidan  mediatorlar ajratilishini  yuzaga chiqaradi.  M ediator 
(masalan, atsetilxolin) birinchi neyronni postsinaptik membranasidagi qutblanishni 
o ‘zgarishiga olib keladi (postsinaptik potensial generatsiyasi yuzaga chiqadi) sen- 
sor tizimning  birinchi  neyronida  hosil  bo‘lgan  postsinaptik  potensial  generator 
potensial deb ataladi.
Sensor tizimni absolyut sezgirligi bo‘sag‘a reaksiyasi bilan o ‘lchanadi. Sezgirlik 
va  bo‘sag‘a  bular  xarakteriga  ko‘ra  bir-biriga  qaram a-qarshi  tushunchalardir: 
bo‘sag‘a qancha yuqori  bo'Isa, sezgirlik shuncha past yoki  aksincha.
Retseptor elementlarini adekvat ta’sirlovchilarga (odatda, ularga evolyutsion 
mosiashgan) sezuvchanligi juda yuqori. Masalan, hid biluv retseptori, hid taratuvchi 
bitta molekula ta’sirida ham -  hid bilish ro ‘yobga chiqadi. Eshituv retseptorlam ing 
sezuvchanligi  ham  m e’yorida: agar u ju d a yuqori  b o ‘lganida edi,  biz qu!og‘im iz 
ostida doimo shovqin  eshitgan bo'lardik.