O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V



Download 13,57 Mb.
Pdf ko'rish
bet207/243
Sana07.07.2021
Hajmi13,57 Mb.
#112049
1   ...   203   204   205   206   207   208   209   210   ...   243
Bog'liq
Normal fiziologiya (O.Alyaviya va b.) (1)

Signallarni  bir-biridan  ajratish.
  Sensor  tizim n in g   o ‘ziga  xos  hususiyati 
shundan iboratki, bir vaqtda yoki ketma-ket berilayotgan turli ta’sirotlami bir-biridan 
ajrata  oladi.  Signallarni  bir-biridan  ajratish  retseptorlardan  boshlanadi  v a  bu 
jarayonda sensor tizimning barcha neyronlari  ishtirok ctadi.  Ta’sirotning o ‘sishi 
sezilarli darajada bo‘lishi uchun u ilgarigi ta’sirotdan muayyan qismgacha ortiqroq 
b o iish i  kerak  degan  qonunni  1834  yilda  E.  V eber  ta ’riflab  berdi.  V eber  o ‘z 
tajribalarida q o ‘l terisiga muayyan  vaznli yuk q o ‘ydi.  Ilgari  ta’sir etgan yukning 
vaznidan muayyan miqdorda ortiq boMgan q o ‘shim chayuk qo‘yilgandagina bosim  
sezgisi kuchayadi. Masalan, odam qo‘l terisini  100 g  vaznli qadoq tosh bosib tursa, 
shu  bosim  sezgisini  kuchaytirish  uchun  3  g   vaznli  qadoq  tosh  qo‘shish  kerak. 
Terini 200 g vaznli qadoq tosh bosayotgan b o ‘lsa, bosim  oshganligining m inim al 
sezgisi  kelib  chiqishi  uchun 6  g  vaznli  qadoq  tosh  q o ‘shish  kerak,  teriga  6 0 0   g  
vaznli  qadoq  tosh  ta ’sir etayotgan  bo‘lsa,  18  g  yuk  q o ‘shiiadi.  Veber aniqiagan 
bogManishni quyidagi tenglama bilan ifodalash inumkin:
D J 

 —

J
327
www.ziyouz.com kutubxonasi


bu yerda: 
J
 -  ta’sir, 
D J  -
 ta ’sim ing o‘sishi, 
K -
 doimiy miqdor.
G. Fexren sezgi ta’sir kuchiga bog‘liq ekanligini qo‘shimcha tekshirib va olingan 
m a ’lumotlarni  m atem atik  tah lil  qilib,  V eber  qonunini  b ir  oz  boshqacharoq 
ifodalaydigan ushbu form ulani chiqardi:
E=a • log J + b
bu yerda: E -  sezgi miqdori, J -  ta’sir miqdori, a va b doimiy miqdoriar. Shunday 
qilib, Fexner formulasiga muvofiq, sezgi ta’sirot kuchining logarifmiga proporsional 
ravishda olib boradi.
Signallarni o'tkazish va  o'zgartirish.
  Sensor tizimda  signallarni  o ‘zgartirish 
va o ‘tkazish jarayonlari bosh miyani oliy bo‘limlariga shunday muhim axborotni 
olib boradiki,  u yerda tez va aniq  axborotning tahlili  amalga oshadi.  Signallarni 
o ‘zgartirish shartli ravishda ikki turga boMinadi: fazoviy va vaqtga nisbatan. Fazoviy 
o ‘zgartirishlar  ichida signallam ing turli  qismlarini bir biriga  nisbatan  o‘zgarishi 
muhim o ‘rin tutadi. Ko'ruv va somatosensortizimni po‘stloq boMimida, signallaming 
miqyosi yoki nisbatini o‘zgartirish ko‘proq uchraydi. Masalan, to‘r pardada ozgina 
joyni  egallagan  m arkaziy  chuqurcha  miya  po‘stlog‘idagi  ko‘ruv  sohasiga  to ‘r 
pardaning ancha katta boMgan chet qismidan ko‘proq joyga impulslar yetkazadi. 
Axborotni  vaqtga nisbatan  o ‘zgartirilishi  retseptorlaming uyg‘un ritmdagi  tonik 
im puisatsiyasini  bosqichli,  dastalangan  impulsatsiyaga  aylantirishdan  iborat 
b o ‘!adi.  Keragidan ortiq  axborotlam i chegaralash  va muhimini ajratib o ‘tkazish 
axborotlar o ‘zgartirilishiningyana bir turidir. Bunga torayuvchi voronkada ikkinchi 
darajadagi axborotlami ajrata boshlanishi misol boMishi mumkin. Katta retseptiv 
sohadan yuzaga chiqadigan va uzoq vaqt davom etadigan impulslami ham uzluksiz 
ravishda sensor markazga o ‘tkazish shart emas. Masalan, taktil retseptorlar og‘ir 
kiyím kiyganda vayechilganda kuchli qo‘zg‘aladi va rag‘bat ta’siri boshlanishi va 
tugashi to ‘g ‘risida axborot beradi. Bu xildagi miyaga o ‘tkazuvchi axborot hajmini 
kamaytirish boshqa sensor tizimlarida ham uchraydi.
Ikkinchi  darajadagi  axborotlam i  sensor  tizimining  periferik  va  o‘tkazuvch¡ 
qismlarida tahlil qilib, yuqori markazlarga o ‘tkazmasligi bu markazlami ortiqcha 
ishdan halos qiladi.
Axborotlamikodlash.
  Retseptorlarberilayotgan turli ko‘rinishdagita’sirotlami 
sensor tizimning po‘st!oq markazi qabul qilib olishi uchun uni miyaga mukammal 
va  «tushunarli»  b o ‘lgan  nerv  im pulslariga  aylantirishi  kerak. 
Kodlash
  deb 
axborotlami  ma’lum  qoidalarga  asoslanib  o ‘zgartirilishi,  y a’ni  shartli  shaklga 
aylantirilishi  tushuniladi.  T a’sirotlami  kodlashda,  eng  avvalo,  rag‘batning  bor- 
y o ‘qligi  belgiianishi  kerak.  Bu  vazifani  odamda  analizatorlam ing  po‘stloq  osti 
qismidagi on-va off-neyronlari bajaradi. Masalan, ko‘ruv analizatorlarida yoruglik 
paydo  boMishini  (on-neyronlar)  va  yorug‘lik  yo'qolishini  (off-neyronlar)  qayd 
qiladigan  yoki  yorug'lik  paydo  bo‘lganida  va yo‘qolganida  qo‘zg‘aladigan  on-, 
ofTneyronlar bor.  K odlash jarayonida faqat retseptorlar emas, baiki  sensor tizim 
zanjirining keyingi halqalari ham ishtirok etadi.
Tashqi ta ’sirotlami saralash va kodlash birinchi galda, retseptorlaming tuzilish 
xususiyatlarini,  ulam ing  m a’lum  rag‘batni  qabul  qilishga  ixtisoslashganligini
328
www.ziyouz.com kutubxonasi


ta ’minlaydi. Masalan, numi qabu) qilishga moslashgan ko‘ruv analizatori tovushga 
nisbatan  befarq.
Shunday bo‘lsa harn, barcha neyronlam ing harakat potensiallari deyarli bir xil 
boMsa, qanday qilib markazlar turli tabiatli ta’sirotlaming farqini bir-biridan ajratadi, 
degan savol tug‘ilishi tayin. M a’lumki, tabiati bir boMgan ta ’sirlovchilami qabul 
qiladigan retseptorlarda ham o ‘ziga xos farq bor. Demak, sensor tizim ta’sirlaming 
turli  belgilarini  tahlil  qilishda  b ir  xi!  retseptorlardan  emas,  balki  bir  necha  xil 
retseptorlardan markazga kelgan axborotlar inobatga olinadi.
Kodlashning  keng  tarqalgan  m uhim  usuli  im pulslam i  boylam lar  shaklida 
vujudga  keltirish  va  har  qaysi  boylam da  impulslar  soni  va joylashish  tartibini 
o ‘zgartirishdan iborat. Bunday kodlash ta’sirlovchi xossalari to ‘g ‘risidagi axborotni 
boylamdagi  impulslar  soniga,  boylam lar  oralig‘idagi  m asofaga,  impulslami 
boylamning bosh qismida, o'rtasida yoki oxirida zichroq boMishiga bog‘lab sensor 
markazga yetkazilishini ta’minlaydi.

Download 13,57 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   203   204   205   206   207   208   209   210   ...   243




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish