O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

Ko'ruv adaptatsiyasi.
  K o‘z sezuvchanligi  boshlangMch  yoritilish  darajasiga, 
ya’ni odam yoki hayvonning ravshan yoritilgan yohud qorongM binoda turganligiga 
bogMiq. QorongM binodan yorugMikka chiqilganda a w a l ko‘zhech narsani ko‘rmay 
qoladi,  k o ‘z  sezu v ch an lig i  sekin-asta  kam ayadi:  k o ‘z  yorugMikka  nisbatan 
adaptatsiyalanadi.  K o 'zn in g   ravshan  yoritilish  sharoitiga  shunday  moslashuvi
340
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

yorug‘lik  adaptatsiyasi
  deb  ataladi.  Bunga  nisbatan  teskari  xodisa,  esa,  ya’ni 
yorug*  xonadan qorong‘i xonaga kirganda kuzatiladi,  bu 
qorong'i adaptatsiyasi 
debyuritiladi.
Q orong‘uda  turganda  to‘r  parda  sezuvchanligi  dastlabki  10  daqiqada  k o ‘z 
sezuvchanligi 50-80 marotaba ortadi, so‘ngra bir necha soat davomida esa bir necha 
o ‘n  ming  marotabaga  oshadi.  Bu jarayonda  ko‘ruv  pigmentlarini  qayta tiklanishi 
muhim  ahamiyat  kasb  etadi.  Q orong‘ulikda  kolbachalar  pigmenti  tayoqchalar 
rodopsiniga nisbatan tezroq qayta tiklanadi, shuning uchun qorong‘ulikning birinchi 
daqiqalarida  adaptatsiyani  kolbachalar  ta ’m inlaydi.  A daptatsiyaning  birinchi 
bosqichida  ko‘zning  sezuvchanligida  deyarli  o ‘zgarishlar  ro‘y  bermaydi,  buning 
sababi kolbacha apparatining absolyut sezuvchanligi unchalik yuqori emasligidadir. 
Adaptatsiyaning  keyingi  bosqichi  tayoqcha  rodopsinini  qayta  tiklanishi  bilan 
bogMiqdir. Bu bosqich faqatgina qorong‘ulikda bir soat boMgandagina o ‘z nihoyasiga 
yetadi. Rodopsinni qayta tiklanishi tayoqchalami yorug* likka keskin sezuvchanligini 
o sh irad i  (1 0 0 0 0 0 -2 0 0 0 0 0   m a ro ta b a ).  Q o ro n g ‘u lik d a  fa q a t  ta y o q c h a la r 
sezuvchanligining ortishi, sal-pal yoritilgan narsalar ko‘ruv maydonining markazidan 
tashqarida bo‘lgandagina, ya’ni narsalar to ‘r  pardaning periferik qismlariga  ta’sir 
etgandagina ular ko‘rinadi. Ko‘ruv adaptatsiyasida ko‘ruv pigmentlaridan tashqari, 
to‘r pardaning elementlari orasidagi  o ‘zaro aloqalaridagi o ‘zgarishlar ham muhim 
ahamiyat kasb etadi. Qorong‘uda ganglioz hujayra retseptiv maydonining kengayishi, 
ya’ni bir ganglioz hujayraga ko‘proq fotoretseptorlar ulana olishi aniqlandi. Bu holatda 
fotoretseptorlaming  konvergensiyasi  bipolyar  neyronlarga  ortsa,  o ‘z  navbatida 
bipolyar  neyronlami  esa  ganglioz  hujayralariga  konvergensiyasi  ortadi.  Buning 
natijasida  to‘r  pardaning  periferiyasida  fazoviy  summatsiya  hisobiga  yorug‘lik 
sezgirligi qorong‘uda ham ortadi.
Yorug 'lik kontrasti.
  Ko‘ruv neyronlarining o ‘zaro lateral tormozlanishi asosida 
umumiy yoki global yorug‘lik kontrasti yotadi. Qora fonda yotgan bir parcha kulrang 
qog‘oz yorug4 fonda yotgan shunday kulrang qog4ozga nisbatan ochroq ko‘rinishi 
yorug‘lik kontrastiga misol bo‘ladi.  Buning sababi shuki, yorug4  fon ko'plab to ‘r 
parda  neyronlarini  qo‘zg‘atadi,  ularning  q o ‘zg‘alishi  bir  parcha  kulrang  qog‘oz 
faolligini ta ’minlovchi hujayrani tormozlaydi.
Yorug ‘likning ko 'zni qamashtiradigan darajada ravshanligi.
  Haddan tashqari 
ravshan  yorug‘Iik  ham  ko4z  qam ashuvi  kabi  noxush  sezgiga  sabab  b o ‘ladi. 
Ravshanlikning  ko‘zning  qamashtiradigan  yuqori  chegarasi  ko‘zning  dastlabki 
adaptatsiyasiga bog‘liq: ko‘zqorong‘uga qancha ko‘proq adaptatsiyalangan b o lsa , 
yorug‘likningo‘shanchakam ravshanligi ko‘zniqamashtiradi.Buravshanlikquyidagi
formula yordamidayechiladi: g=8\ 
y
, bu yerda g-ko‘zni qamashtiruvchi ravshanlik, 
v-ko‘z qaysi  maydonga adaptatsiyalangan  bo‘lsa o 4sha maydonning ravshanligi.
Rangko'rish.
 T urlinarsalardansochiladiganyokiqaytadigan, to‘lqinuzunligi 
400 nm dan  800 nm orasidagi yorug4lik nurlarini odam ko‘radi.  T o ‘lqin uzunligi 
800 nm ortiq infraqizil va 400 nm dan kichik ultra binafsha nurlar ko‘zga ko‘rinmaydi. 
Oq rang birtalay ranglaming aralashish natijasidir.