O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

To'r pardoning  tuzilishi  va funksiyalari.
  T o ‘r  parda  ko‘zning  yorug‘likni 
sezuvchi ichki qavati hisoblanadi. U murakkab ko‘pqavatli tuzilishgaega. Buyerda 
o ‘zining funksional ahamiyatiga ko‘ra ikki xil: ikkilamchi-sezuvchi fotoretseptorlar 
(tayoqchalar va kolbachalar) va bir necha nerv hujayralari mavjud. Fotoretseptorlami 
qo‘zg‘alashi to ‘r pardani birinchi neyron hujayrasini qo‘zg‘atadi (bipolyar neyron). 
Bipolyar neyronlaming fäollashuvi, o ‘z  navbatida impulslaming po‘stloq osti ko‘ruv 
m arkazlariga yetkazib beruvchi ganglioz hujayralami faollashtiradi. To‘r pardada 
bu  hujayralardan  tashqari  axborotlam i  uzatishda  va  qayta  ishiash jarayonida 
gorizontal va am akrinhujayralarham  ishtirok etadi. Yuqoridasanab o‘tilgan barcha 
neyronlar va ulam ing o ‘simtalari birgalikda ko‘zning nerv apparatini hosil qiladi, 
ular  nafaqat  axborotlam i  m arkazda  uzatishda,  balki  analiz  va  qayta  ishiash 
jarayonlarida ham ishtirok etadi. Shuning uchun u markaziy nerv tizimining go‘yoki 
periferiyaga chiqaribqo‘yilgan bir qismi bo ‘lib hisoblanadi. Ko ruv nerviningko  z 
soqqasidan  chiqqan joyi,  ya’ni  k o ‘ruv  nervining  so‘rg‘ichida  fotoretseptorlar 
m utlaqo yo 'q lig i sababli bu jo y  yorugMikni sezmaydi, shuning uchun u ko‘r dog‘ 
deb ataladi.
8  
9
K o‘r d o g ‘ borligiga M ariott tajribasi yordamida ishonish mumkin.
Pigment qavat.
  Bu q a v atb irq ato r epitelial hujayralardan tashkil topgan bo‘lib, 
o ‘z  ichida ju d a  ko‘p  miqdorda hujayra ichi organellalarini ushlaydi. Melanosomalar, 
bu  qavatga  qora  rang  berib  turadi.  Bu  pigment  ekranlovchi  pigment  ham  deb 
yuritiladi, unga tushgan yonig‘lflcni yutadi, bu holat yorugMik sochilishining oldini 
oladi va shu tufayli narsalardan kelayotgan yorugMikning fokuslanishi aniq boMadi.
Yonjg'lik
87-rasm .  T o‘r pardaning tuzilishi:
1 
-  ko‘z nervi tolalari; 2 -  ganglioz 
hujayralar; 3 -  ichki sinaptik qavat;
4 -  bipolyar hujayralar; 5 -  tashqi
hujayralar; 7 -  pigment hujayralar; 
8 -  tayoqchalar; 9 - k o ‘zachalar.
sinaptik qavat; 6 -  retseptor
336
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Bu pigment epitelial hujayralamingjuda k o 'p la b  o ‘simtalari bo‘l¡b, bu o 4sim talar 
kolbacha va tayoqchalaming tashqi  qism larini jip s  o ‘rab oladi.  Pigment epitelial 
hujayralar bundan tashqari boshqa muhim vazifalam i ham bajaradi, shu jum ladan, 
ko‘ruv pigmentining resintezida, fagotsitozda, kolbacha va tayoqcha qoldiqlarini 
hazm  qilishda  ishtirok  etadi.  Boshqacha  aytganda,  ko'ruv  hujayralarini  doim iy 
tarzda yangilanib turishini ta’minlaydi.  Y ana shuni aytib o‘tish kerakki,  pigm ent 
epitelial hujayralar bilan fotoretseptorlarorasidagi aloqajuda kuchsiz boMadi.
Aynan  shu joydan to‘r pardaning  ko‘chish¡  k o ‘zni juda  havfli  kasalligi  k o ‘p 
hollarda uchraydi.
To‘r pardaning ko‘chishida ko‘rishning yomonlashuvi faqat tasvir fokuslanishi- 
ning buzilishi bilan bog‘liq boMib qolmay, balki retseptorlar degeneratsiyaga ham 
uchraydi va retseptorlarda jiddiy m etabolitik o ‘zgarishlar ro‘y beradi.
Fotoretseptorlar.
  Pigment  qavatning  ichki  yuzasiga  fotoretseptorlar  qavati 
tegib  turadi:  bular  kolbachalar  va  tayoqchalar.  Odamning  har  bir  k o ‘zini  to ‘r 
pardasida6-7 mln. kolbacha va 110-123 m ln. tayoqcha uchraydi. U larto ‘r pardada 
bir tekisda tarqalmagan. To'r pardaning m arkaziy chuqurchasida (Fovea centralis) 
faqat kolbachalar boMadi (1  mm2 da  140 m ingtagacha). To‘r pardani periferiyasi 
tomon ulaming soni kamayib, aksincha tayoqchalam ing soni ortadi. T o ‘r pardaning 
eng chekka qismlarida faqat tayoqchalar m avjud xolos. (Kolbachalar kunduzdagi 
ko‘r¡shni hamda ranglami ajratishni ta ’m inlaydi). Kolbachalar yuqori yorugMikda 
faollik ko‘rsatib, rang ko‘rishni ta ’minlaydi. Tayoqchalar gM ra-shiranurlamiqabul 
qilishga moslashgan retseptorlardir.  U lam ing faoliyati  shikastlansa,  odam  gMra- 
shirada  m utlaq  ko‘rmaydi,  kunduzi  k o ‘rish  qobiliyati  esa  toMa  saqlanadi.  Bu 
shabko‘rlik A vitaminiyetishmovchiligidan rivojlanadi. Ranglaryorqin yorugMik 
ostida markaziy chuqurchada yaxshi ajratiladi. U yerda faqat kolbachalar boMadi. 
To‘r pardaning periferiyasi tomon tayoqchalar soni ortib boradi va ular esa ranglami 
yomon ajratadi.
Kolbachalar jarohatlanganda yorug‘likdan «qo‘rqish» simptomi yuzaga keladi, 
bemorlar gMra-shirada bemalol ko‘ra olsada, yorugMikda ko‘rish qobiliyati batamom 
yo‘qoladi. Bunday holatlarda butunlay rang ajrata