O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

Signallami detektorlash.
  H ozirgi  zamon  aloqa  tizimlari  axborotlar  ma’lum 
manzilga  uzatilishidan  avval  k odga  solinadi,  manzilga  yetganida  esa  koddan 
chiqariladi. Masalan, telefon go‘shagidagi mikrofonga aytilgan gap kodlanib elektr 
impulslarga aylanadi,  simning  narigi  uchida  impulslar  dekodlanib,  asli  holiga- 
tovush toMqinlaridan iborat nutqqa aylantiradi.
Sensor tizimlarda dekodlash, masalan, tovush retseptorlardan impuls shaklida 
markazga yetib kelganda yana tovushga aylanmaydi. Bu tizim larda detektorlanish 
sodir bo'ladi, ya’ni ta’sirlovchining ayrim belgilari tahlil qilinadi va ulaming biologik 
ahamiyati baholanadi. Bu tahlilni maxsus ixtisoslashgan detektor neyronlar bajaradi.
Obrazni tanish.
  Bu sensor tizim ning oxirgi  va o ‘ta m urakkab operatsiyasidir. 
Bu jarayon obrazning sinflanishi bilan davom etib, uni oldin  uchratgan va tanish 
boMgan  obyektlaming  qaysi  biriga  mansubligini  aniqlashdan  iboratdir.  Sensor 
tizimning oliy bo‘Iimi, neyron-detektorlardan qabul qilingan ta ’sirlardan «obraz» 
ni yaratadi va xotirada saqlanayotgan boshqa obrazlar bilan solishtiradi.
Obrazni  tanish,  organizmning  qaysi  obyekt  yoki  vaziyat  bilan  uchrashgani 
to ‘g ‘risida xulosa qilish bilan  tugaydi, ya’ni  oldimizda kirn yoki  nima turganini, 
kimningovozini eshitayotganimizni, qanday hid yoki ta’m sezayotganimizni idrok 
etish imkoniyatini yaratib beradi.
Obrazni  tanish signalning o ‘zgarishiga bog‘liq boMmagan  holda ro ‘y beradi. 
Masalan,  ko‘ruv  maydonida  predm etni  qanday  yoritilganligi,  rangi,  oMchami, 
joylashuvi turlicha boMishiga qaram asdan ishonchli tarzda obrazni taniy olamiz.
S ensor tizimda  a x b o ro tla rn i  q a y ta   ishlash  m exanizm lari.  Sensor tizimda 
axborotlami qayta ishlanishida q o ‘z g ‘atuvchi va tormozlovchi neyronlar orasidagi 
o ‘zaro  bogManish jarayonlari  yotadi.  Q o4zg‘atuvchi  o ‘zaro  bogManish jarayoni 
negizida shu narsa yotadiki, markazga intiluvchi har bir akson yuqorida joylashgan 
sensor tizimni bir necha neyronlari bilan aloqa hosil qiladi, bulam ing har bin oldingi 
qavatdagi  hujayralardan birnechtasidan signal  oladi.
Bir  neyronga  signallami  o lib   keluvchi  retseptorlar  m ajm uasiga 
retseptor 
maydoni
 deb ataladi.
329
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

R eseptiv  m aydon  q o 'sh n i  neyronlar  tomonidan  qisman  berkiladi.  Sensor 
tizimdagi  bunday  b o g ia n ish   nerv turi  degan tuzilmani  hosi!  qiladi.  Bunday  tur 
yordam ida  sensor tizimni kuchsiz signallarga ham  sezuvchanligi  ortadi,  hundan 
tashqari o ‘zgaruvchan tashqi muhitga mosiashuvini ta’minlaydi.
Sensor  tizim   torm ozlovchi  axborotlam i  qayta  ishlashida  odatda,  har  bir 
qo‘zg‘atuvchi sensor neyron tormozlovchi intemeyronni faollashtiradi. Intemeyron 
o ‘z navbatida eng q o ‘zg‘algan elementning impulsatsiyasini bo‘g‘ib q o ‘yadi (ketma 
- ket yoki  qaytar tormozlanish) yoki  shu qavatdagi qo‘shnisini tormozlaydi (yon 
yoki lateral tormozlanish). Bu tormozlanishning kuchi qanchalik katta b o ‘lsa, unga 
yaqin  qo‘shni  hujayralarga nisbatan shunchalik birinchi  element qo‘zg‘alganligi 
yuqori boMadi.
S e n s o r  tiz im n in g   m o slash ish i  (a d a p ta ts iy a s i).  Sensor  tizim   organizm  
ehtiyojiga ham da tashqi muhit sharoiti o ‘zgarishiga qarab o ‘zining hususiyatlarini 
o ‘zgartira oladi. 
Sensor adaptatsiya
 - bu sensor tizimning umumiy xossasi boMib, 
uzoq vaqt m obaynida berilgan ta’sirotlarga moslashishi tushuniladi. Adaptatsiya* 
s e n s o r  tiz im n i  a b s o ly u t  s e z u v c h a n lig in in g   k am ay ish i  va  d iffe re n s ia l 
sezuvchanliginingortishi bilan namoyon boMadi. Subyektiv olib qaralganda, doimiy 
berilayotgan  ta ’sirotga  moslashishi  yotadi  (masaian,  odatiy  kiyimlami  teriga 
berayotgan doim iy bosimini sezmaymiz).
M oslanish jarayonlari retseptorlardan  boshlanib,  asta-sekin  sensor tizimning 
barcha neyronlarini qam rab oladi. Vestíbulo- va propreoretseptorlarda moslashish 
jarayoni ju d a  kuchsiz namoyon boMadi.
Ushbu jarayonning rivojlanish tezligiga ko‘ra barcha retseptorlartez va sekin 
moslashuvchi retseptorlarga boiinadi. Tez moslashuvchi retseptorlarda moslashish 
yuz bergandan so ‘ng ta ’sirlovchi to ‘g ‘risidagi axborotlami bosh miyaga umuman 
}o‘natm aydi,  sekin  m oslashuvchi  retseptorlardan  esa  axborot  kuchsizlangan 
ko‘rinishda uzatilib turiladi.
D oim iy  t a ’sirlo v c h i  t a ’siri  tu g ash i  bilanoq  sen so r  tizim ning  absolyut 
sezuvchanligi qayta tiklanadi.
Sensor m osiashishda sensor tizimning afferent idorasi muhim ahamiyat kasb 
etadi.  Efferent  idora  etish  yuqori  bo‘limlami  past  boMimlarga ta ’sir etishi  bilan 
namoyon boMadi. Sensor tizim holati retikulyarformatsiya tomonidan ham nazorat 
qilinadi. Sensor tizimda efferent ta’sirlar asosan tormozlovchi xarakterga ega bo‘lib, 
bu o ‘z navbatida ulam ing sezuvchanligini kamayishiga olib keladi, hamda afferent 
signallar  oqim ini  ham  kamaytiradi.  Retseptorlarga  yoki  sensor  tizimning  biror 
qavatiga  keluvchi  efferent  neyronlam ing  umumiy  soni  odatda,  shu  qavatga 
kelayotgan afferent neyronlam ing umumiy sonidan ko‘p marotaba ozdir.  Bu sen­
sor tizim afferent nazorat bilan ta ’minlangani holda uning tarqoq va keng tarmoqli 
harakterini ham k o ‘rsatib beradi.