O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

metabolizm
 (modda almashinuvi) deb nomlangan. Bu o‘zgarishIar hujayra darajasida 
m etabolizm   y o ‘l!ari  deb  ataluvchi  ketm a-ket  keluvchi  murakkab  reaksiyalardan 
iborat.  Bu  reaksiyalar genetik  va  kim yoviy mexanizmlar yordamida  boshqarilib 
turiladi. M etabolizm ikkiqaram a-qarshiyo‘nalgan va bir-biri bilan bog‘liq bo‘lgan 
anabolizm  (assimilyatsiya) va katabolizm  (dissimilyatsiya) jarayonlaridan iborat.
Anabolizm-
hujayra, to‘qima va a ’zolar tarkibidagi organik moddalar biosintezi 
jarayonlari majmuyidir. U organizmda o ‘sish, rivojlanish, biologik tarkibini yangilash, 
energiyani  to ‘plash  (makroergik  bogMami  sintezlash) jarayonlarini  ta ’minlaydi. 
A nabolizm   oziq  moddalar  tarkibiga  tushgan  molekulalarini  boshqa  murakkab 
m olekulalarga kimyoviy o ‘zgartirishdan iborat. Masalan, aminokislotalami hujayra
292
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

genetik  apparatidagi  k o ‘rsatm aga  asosan  sintezlan ay o tg an   hujayra  o q silla ri 
tarkibiga kiritish.
Katabolizm-murakkab
 molekulalaming sod d a  moddalargacha  parchalanishi, 
ulaming bir qismini biosintezga asos qilib olinishi v a boshqa qismining esa oxirgi 
mahsulotlargacha parchalanishi va energiya ajratishi jarayonlarining m ajm uyidan 
iborat.  M etabolizm   natijasida  quyidagi  oxirgi  m ahsulotlar  hosil  boMadi:  su v  
(odamlarda bir kunda taxminan 350 mi), karbonat angidrit (230 ml/min), is gazi (0,007 
ml/min),  mochevina (bir  kunda 30 g cha),  azot  saqlovchi  boshqa m oddalar (b ir 
kunda taxminan 6 g ).
Katabolizm natijasida oziq moddalar m olekulalaridan energiya ajralib chiqadi 
va organizm ehtiyoji  uchun sarflanadi. M asalan, o v q at tarkibida tushgan o q sillar
am inokislotalargachaparchalanadivaaminokislotalaroksidlanibCO  va H  O  gacha
parchalanadi, bu jarayon energiya ajralishi bilan kuzatiladi.
Anabolizm va katabolizm jarayonlari organizm d a dinamik muvozanatda boMadi. 
K atabolizm dan  anabolizm ning  ustun  turishi  o rg an izm n in g   o ‘sishi,  to ‘q im a  
massasining ortishiga olib kelsa, katabolik jarayonlar ustunligi esa to‘qima tarkibini 
qisman boMish-boMmasIigi inson yoshiga (bolalarda anabolizm ustunlik qiladi, katta 
yoshdagi odamlarda muvozanatli holat va keksalarda katabolizm ustunligi kuzatiladi), 
sogMomlik  holatiga,  organizmning jism oniy  yoki  psixoemotsional  zo‘riqishiga 
bogMiq.
O rg an izm d a en erg iy a hosil boMishi va u n in g  ishlatishi. Modda alm ashinuv 
jarayonida  doimo  energiya  aylanishi  sodir  boMadi:  ovqat tarkibida  organizm ga 
tushgan  murakkab  organik  birikmalar  energiyasi  issiqlik,  mexanik  va  elektrik 
energiyalarga  aylanadilar.  Odam  va  hayvonlar  atrof-m uhitdan  energiyani  y o g ‘, 
oqsil, karbonsuv molekulalarining kimyoviy bogMaridagi 
potensial
 energiya sifatida 
oladi. Hayot fáoliyatining barcha jarayonlari anaerob va aerob metabolizm natijasida 
hosil boMgan energiyalar bilan ta ’minlanadilar. Energiyani kislorod ishtirokisiz hosil 
boMishi, masalan, g!ikoliz(glukozaning sut kislotasigacha parchalanishi) 
anaerob 
almashinuvi
 deyiladi. Glukozaning(glikoliz)yoki glikogenni (glikogenoliz) anaerob 
parchalanishi natijasida  1  mol glukoza 2 mol laktatga aylanadi va 2 mol ATF hosil 
boMishiga olib keladi.  Anaerob jarayonlaridan  hosil  boMgan  energiya  faol  hayot 
uchun kamlik qiladi, kislorod ishtirokidagi reaksivalar energiyaga boyroq bo ‘ ladi. 
kislorod  ish tiro k id ag i  barcha  energiya  h o sil  q ilu v c h i  ja ra y o n la rg a  
aero b  
almashinuvi
 deyiladi.  Murakkab  molekulalar  oksidlanganda  kimyoviy  bogMar 
uziladi, organik molekulalar dastlab uchkarbonatli birikmalargacha parchalanadilar. 
Biologik  oksidlanishdan  hosil  boMgan  energiyaning  b ir  qismi  yuqori  energetik 
fosfat  (ATF  bogMari  hosil  qilishga  sarflanadilar  va  )  energetik  zaxira  sifatida 
saqlanadi.  1  mol glukoza  C 0 2 va H20  gacha oksidlanganda 25,5 mol ATF hosil 
boMadi. YogMartoMa oksidlanganda hosil boMgan A TFm oIekuIalarikarbonsuvIar 
oksidlanganligidan ko‘proqni tashkil qiladi.
Hujayralarda sodir boMayotgan kimyoviy o ‘zgarishlar dinamikasini biokim yo 
o'rganadi. Fiziologiyaning vazifasi esa organizm dagi umumiy modda va energiya 
sarfini bilish va uni toMaqoplash uchun qanday ovqatlanish kerakligini aniqlashdan
293
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

iborat. Energiya almashinuvi organizmning umumiy holatini va fiziologik faolligini
k o ‘rsatuvchi kattalik hisoblanadi.
Biologiya va tibbiyotda energiya kaloriya (kal) o'lchov birligi q o ‘llaniladi. Bir 
kaloriya 1 gsuvni  1°C isitish uchun zarurbo'lganissiqiikdir. Xalqaro(CI)sistemasida 
energetik kattalik djoulda qoMlaniladi. (1  kkal —4,19kD j)
O ziq m oddalarning e n e rg etik  qiym ati.  Birorta modda oksidlanganda ajralib 
chiqadigan energiya uning bosib o‘tgan bosqichlarigabog‘liq emas (ya’ni yonadimi 
yoki katabolik jarayoni natijasida oksidlanadimi vah. k .). Oziq moddalardagi energiya 
miqdori suv hammomida, yopiq kamera