O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

286
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

lipoproteinli  birikma
  majmuasi  bor.  Bu  birikm a  ichakda  lipidlaming  tashilishi, 
ulaming ichak jig ar orasida aylanib yurishi va um um iy modda almashinuvida katta 
ahamiyat kasb etadi.
Parasimpatik nerv tolalari qitiqlanganda o ‘t hosil bo ‘lishi va ajralishi kuchayadi, 
simpatik tola qitiqlanganda esa, aksincha susayadi. Parasimpatik tola qo‘zg‘alganda 
o ‘t  pufagi  tanasi  mushaklari qisqaradi,  sfinkterlari  esa bo‘shashadi,  natijada  o ‘t 
o ‘n ikki barmoqli ichakka ajraladi. Simpatik nerv q o ‘zg ‘algan da sfinkter qisqaradi 
va o ‘t pufagi  tanasi  bo‘shashadi.
0 ‘t haydovchi gumoral omillarga birinchi bo‘lib o ‘tningo‘zi kiradi. Shuningdek, 
gastrin,  XSK-PZ,  sekretin,  prostoglandinlar
  ham   o ‘t  ishlab  c h iq arilish in i 
kuchaytiradi. Tuxum sarig‘i, sut, yog‘lik ovqatlar, non, go‘sht kabi oziq m oddalar 
o ‘t hosil bo‘lishini va ajralishini kuchaytiradi.
0 ‘t ajralishini XSK-PZ, gastrin, sekretin,  bom bezin, atsetilxolin, gistam inlar 
kuchaytiradi, glukagon, kalsitonin, VIP, PP lar tormozlaydi.
Ichak sh irasi  ta rk ib i  va  xossalari.  Ichak  shirasi  ichakning  shilliq  qavatida 
joylashgan (duodenal, yoki brunner, ichak burm alaridajoylashgan liberkyun, ichak 
epiteliotsitlari,  bokalsim on  hujayra,  ponet  hujayrasi)  bezlar  mahsulidir.  K atta 
yoshdagi odamlarda birsu tk ad a2 -3  litr ichak shirasi ajraladi. Shira PH 7,2 da 9,0 
gacha ajraladi,  u  suv  va  quruq  anorganik  va  organik moddalardan  iborat.  Shira 
tarkibida anorganik moddalardan bikorbonatlar,  xloridlar, natriy, kalsiy, fosfatlardan 
bor. Organik tarkibiga oqsil, aminokislatalar, mutsinlar kiradi. Ichak shirasi tarkibida 
20 dan ortiq gidrolitik fermentlar mavjud. Bularga 
eraerokinaza,peptidazalar, ishqoriy 
fosfataza,  nukleaza,  lipaza, fosfolipaza,  amilaza,  lakiaza va saxarazalar
 kiradi. 
Fermentlaming  ichak  shirasi,  asosan,  shilliq  qavatidan yemirilgan  epiteliotsitlar 
tarkibida tushadi.  Katta miqdordagi fermentlar epitelotsitlar yuzasiga shim dirilib 
olinadi vadevoroldi hazmida ishtirok etadi.
Ichakda shira ajralishiningboshqarilishi.
  Ingichka ichak bezlari faoliyati mahalliy, 
reflektor mexanizmlari, hamda gumoral ta’sir qilish va ximus tarkibidagi m oddalar 
ta ’sirida boshqariladi. Ingichka ichak shilliq qavati mexanik qitiqlansa kam ferm ent 
saqlovchi  suyuq  shira  ajraladi.  Oqsil,  yog‘  g idrolizi  natijasida  hosil  b o ‘lgan 
mahsulotlar, xlorid kislota, pankreatik shiralam ing shilliq qavatga mahalliy ta ’siri 
fermentga boy  ichak shirasi ajralishini ta ’m inlaydi.  Ichak shirasi ajralishini G IP , 
VIP, motilinlar ham kuchaytiradi. Ingichka ichak shilliq qavatida hosil boMadigan 
enterokrinin  va  duokrinin  gormonlari  liberkyun  v a  bruner bezlari  shira  ajratish 
faoliyatini kuchaytiradi. Shira ajratishni som atostatin tormozlaydi.
Ingichka  ic h a k d a g i  bo‘shliq  va  d e v o ro ld i  h a z m la ri.  Ingichka  ich ak d a 
ikki xil: bo‘shliqdagi vadevoroldi hazmlari tafovut qilinadi. 
Bo'shliqdagihazm
 ichakka 
hazm shiralari (me’da osti bezi shirasi, o ‘t, ichak shirasi) tarkibida tushgan fermentlar 
ta’sirida amalgaoshiriladi. Bo'shliqdagi hazm natijasidayirikmo!eku!ali(polimerlar) 
moddalar oligomerlargacha parchalanadi. K eyingi gidroliz jarayoni shilliq qavati 
sohasida sodir etiladi.
287
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

A  
B
78-rasm. Bo‘shliq va devoroldi hazmlariningmunosabati 
(A.  M.  Ugolev bo'yicha).
A -  ovqatli moddaning bo 'shliqdagi va ingichka ichakyuzasidagi ketma-ket