|
(Rubnerning yeyiiish koeffitsientï).
Agar organizm ga tushayotgan va undan ajralib chiqayotgan azot miqdori teng
b o ‘lsa, organizm
azot muvozanati
holatida bo ‘ladi. Agar organizmga tushayotgan
azot undan ajralayotgan azotdan k o ‘p b o ‘lsa,
musbat azot muvozanati
(azot
retensiyasi) dan dalolat beradi. B unday holat muskul massasi ortayotganda
(jismoniy chiniqish davrida), organizm o ‘sayotganda, homiladorlik davrida, og‘ir
kasallikdan tuzalayotgan davrda kuzatiladi. Organizmdan chiqarilayotgan azotning
unga tushayotgan azotdan ustunligi
m anfiy azot muvozanati
deyiladi. Bunday
holat to ‘la qim m atga ega bo‘lmagan oqsil iste’mol qilinganda, ya’ni organizmga
almashtirib b o ‘lmaydigan aminakislotalaming birortasi tushmasa, oqsil ochligi yoki
to ‘la ochlik paytida kuzatiladi.
K atta yoshdagi sog'lom odam bir sutkada tananing 1kg massasiga 0,75g oqsil
iste’mol qilishi zarur, 70 kg massaga ega b o ‘lgan odam 52,5gto‘la qimmatli oqsil
iste’mol qilishi zarur. Azot muvozanatini ishonarli holatda ushlab turish uchun bir
sutkada 85-9 0 goqsil iste’mol qilgan m a’qul. Bolalar, homilador vaemizikli ayollarda
bu k o ‘rsatkich yana ham yuqoriroq, shulardan oqsillar asosan plastik vazifasini
o ‘taydi degan hulosa qilish mumkin.
L ip id ia r alm ashinuvi. Lipidiar glitserin va yog‘ kislotalaridan iborat. Y og‘
kislotalarining to ‘yingan va to‘yinm agan turlari mavjud. Lipidiar organizmda
energetik va plastik vazifalami bajaradilar. Katta yoshdagi odamlar organizmdagi
energetik sarfning 50%ini yog‘lar oksidlanishi hisobiga amalga oshadi. Y og‘lar
oziqlanish uchun ham sarflanadi, uning organizmdagi zaxirasi tana vaznining 10-
20% ini tashkil qiladi. Uning deyarli yarm i teri osti yog‘ kletchatkalarida, katta
m iqdorda qorin y o g 4 sifati, buyrak o ld i y o g 4 va muskullar orasida saqlanadi.
Ochlikda, organizmga sovuqta’sirqilganda, jismoniy yoki psixoemotsional zo‘riqish
paytida zaxiradagi yog‘Iar parchalanishi kuchayadi. Tinch holatda ovqat iste’mol
qilingandan so‘ng yog‘lar resintez b o ‘lib, yana yog‘ deposida yig‘ila boshlaydi.
Energetik m aqsadda asosan neytral yog‘ lar - triglitseridlar, plastik material sifatida
esa fosfolipidlar, xolesterin va yog‘ kislotalari ishlatiladi, ular hujayra lipoproteid
ta rk ib ig a k ir a d i, ste ro id g o rm o n la ri, o ‘t kislotalari va p ro sto g la n d in la r
o'tm ishdoshîari hisoblanadi.
Ichakdan so ‘rilgan lipid molekulalari epiteliotsïtlarda tashilu vchi zarrachalami
(xilomikronlar) hosil qiladilarva limfatiktomirlarorqali qongatushadilar. Kapillyarlar
endoteliysidagi lipoproteidlipazalar ta ’sirid a xilomikronning tarkibidagi neytral
triglitseridlar glitserin va yog* kislotalariga parchalanadilar. Yog‘ kislotalarining bir
qismi album in bilan birikadi, glitserin v a erkin yog‘ kislotalar yog‘ hujayralariga
qo‘shilib triglitseridlami hosil qiladilar. Xilomikronning qoldiq qismini gepatotsitlar
298
www.ziyouz.com kutubxonasi
ushlab qoladi, endotsitozga uchratadi va lizosom ada parchalanib ketadi. Jigarda
sintezlangan lipid molekulalarini tashish uchun lipoproteidlar hosil bo'tadi. Bu
lipoproteidlar past va o‘ta past zichlikka ega boMib, jig a rd an boshqa to'qim alarga
triglitserid va xolesterinlami tashiydilar. To'qima hujayralari lipoproteidlami sezuvchi
retsep to rlar y o rd am id a q onda aylanib y u rg a n p a s t z ich lik k a ega boM gan
lipoproteidlami sezib oladi va endotsitozyoMi bilan qam rab oladilar, lizosomalarda
ular parchalanib hujayra extiyojiga muvofiq xolesterinni ajratadilar. Agar qonda
past zichlikka ega boMgan lipoproteidlar k o ‘payib ketsa makrofaglar va boshqa
leykotsitlar tomonidan ushlab olinadi. Bu hujayralar m etabolik kam faol boMgan
xolesterin efirlarini o ‘zida yig‘ib, qon-tomirlar d ev o rid a ateroskleroz toshmaiari
tarkibiy qismini tashkil qiladi.
Yuqori zichlikdagi lipoproteidlar ortiqcha x o le ste rin va uning efirlarini
to‘qimalardan jigarga tashib keladi. Jigarda ulardan o ‘t kislotasi sintezlanadi, so'ngra
organizmdan chiqarib yuboriladi. Bundan tashqari, buyrak usti bezida steroid
gormonlari sintezida yuqori zichlikka ega boMgan lipoproteidlar ishlatiladi.
Sodda va murakkab lipid molckulalari organizmda sintezlanadi, faqat linol, linolen
va araxidin, to ‘yinmagan yog‘ kislotalari bundan m ustasno, ular albatta ovqat
tarkibida tushishiari zarur. Bu almashtirib boMmaydigan yog1 kislotalari fosfolipidlar
molekulasi tarkibiga kiradi. Araxidin kislotasidan prostoglandin, prostotsiklin,
tromboksan va leykotriyenlar hosil boMadilar. A lm ashtirib boMmaydigan y o g ‘
kislotalarini organizmda boMmasligi yoki kam m iqdorda organizmga tushishi,
organizm o ‘sishiningto‘xtashi, buyrak faoliyati buzilishi, teri kasalliklari, pushtsizlik
kabi oqibatlami keltirib chiqaradi. Yog'laming biologik qimmati tarkibida almashtirib
boMmaydigan yog‘ kislotalarining borligi va ulam i o ‘zlashtirish darajasiga qarab
aniqlanadi. Organizmda maska yogM, to ‘ngMz yogM — 9 3 -9 8 % ga, kungaboqar
yogM - 96-90 % ga, margarin 94-98
%
ga o ‘z!ashtiriladi.
K a rb o n su v lar alm ashinuvi. Karbonsuvlar asosan energetik material sifatida
ishlatiladi, shuningdek, plastik vazifani ham o ‘taydilar, glukoza oksidlanganda
nukleotidlar va nuklein kislotalari tarkibiga kiruvchi oraliq modda pentoza hosil
boMadi. Glukoza ayrim am inokislotalam ing sin tezlan ish i, lipidiar sintezi va
oksidlanishi uchun zarurdir. Odam organizmi karbonsuvlam i asosan o ‘sim lik
polisaxaridi - kraxmal va hayvon polisaxaridi - glikogen holida iste’mol qiladilar.
Oshqozon-ichak yoMida ular monosaxaridlargacha (glukoza, fruktoza, laktoza,
galaktoza) parchalanadilar. Monosaxaridlar, asosan glukoza, qonga so‘riladi va
darvozavenasi orqali jigarga keladi. Bu yerda fruktoza va galaktozalarglukozaga
aylanadilar. G epatotsidlarda glukozaning k o n sen tratsiy asi qondagi glukoza
konsentratsiyasiga yaqin boMadi. Jigarga o rtiq c h a m iqdorda karbonsuvlar
tushganda glukoza fosforlanib glikogenga ay lanadi va jig ard a depo sifatida
saqlanadi. K attayoshdagi odamlarda glikogen m iqdori 150-200 gg a teng boMishi
mumkin. Oz miqdorda iste’mol qilinib, qondagi glukoza miqdori kamayib ketsa
glikogen parehalanib glukoza hosil qiladi va qonga chiqariiadi. Ovqat iste’mol
qilinganda dastlabki 12 soat va undan ham ko‘proq vaqt davom idaj ¡garda glikogen
parchalanishi hisobiga qondagi glukoza konsentratsiyasi doimiyligi ushlab turiladi.
299
www.ziyouz.com kutubxonasi
Glikogen zaxirasi sarfboMgandan so‘ngg!iqoneogenez- laktatyoki aminokislotadan
glukoza sintezini am alga oshiruvchi fermentlar hosil bo‘lishi kuchayadi. Odamlar
bir sutkada 4 0 0 -5 0 0 g karbonsuv iste’mol qiladi, shundan 350-400 g kraxmal, 5 0 -
100 g esa - m ono va disaxaridlardan iborat. Karbonsuvlaming ortiqchasi yog‘
sifatida depoga o ‘tadi.
Suv va m ineral m o d d alar almashinuvi
Do'stlaringiz bilan baham: |
