O. T. A L a V i y a, s h. Q. Q o d I r o V a. N. Q o d I r o V, s h. H. H a m r o q u L o V e. H. H a L i L o V

inspiratsiya,
kichrayishi esa - n a f a s ch iq arish - 
ekspiratsiya
deyiladi. 
Bu har ikkala jarayon nafas sikli deyiladi. N afas olganda atm osfera havosi 
nafas y o 'lla ri orqali o 'p k a alveolalari ga kiradi, chiqarganda esa uning bir 
qism i tashqariga chiqadi.
K o 'k ra k qafasi h ajm ining ortishi nafas m uskullarining qisqarishiga 
b o g 'liq . Insprator m uskullar qisqarganda k o 'k ra k qafasi kattalashadi. 
E kspirotor m uskullar qisqarganda esa k o 'k ra k qafasi hajm i kichrayadi. 
N afas olish m exanizmi.
N afas olish faol ja ra y o n b o 'lib , b ir q ancha
305

---

qarshiliklam i yengishga yo'naltirilgan. N afas olishda, k o 'tan lg an ko'krak 
qafasining o g 'irlig i, tashqi q o vurg'alararo m uskullar, diafragm a, k o 'k ra k
q afa si e la stik lik q a rsh ilik la ri, to 'q im a la rn in g q o v u sh q o q lig i, qorin 
b o 'sh lig 'id a g i bosim , o 'p k a n in g elastik qarsh ilig i, nafas y o 'lla rin in g
aerodinam ik qarshiliklam i yengishga to 'g 'r i keladi. N afas olish jarayonida 
k o 'k ra k qafasi hajm i uchta-vertikal, sagital va frontal y o 'ln alish la rd a 
kengayadi. S hu vaqtda diafragm a y assilashib, pastga tushadi.
Atmosfera havosi 
ў
Nafas
chiqarish
Alveolyar
havo
, Tashqi 
nafas
Gazlarni 
• qonda 
i tashilishi
To'qima
nafasi
6 6 - r a s m
. T a s h q i m u h i t v a o r g a n i z m o r a s i d a g a z l a r a l m a s h i n u v i
( n a f a s b o s q i c h l a r i ) .
N afas m uskullariga asosan k o 'n d a la n g ta rg 'il skelet m uskullari va 
diafragm a kiradi. U lar boshqa skelet m uskullaridan o 'zla rin in g nihoyatda 
aham iyatli ekanligi bilan farq qiladi, chunki nafas m uskullari butun hayot 
davom ida ritm ik qisqarib turishi kerak.
306

---

Ikki turdagi asosiy v a q o 'sh im c h a (yoki yordam chi) nafas m uskullari 
ta fo v u t q ilin ad i. T in ch h o la td a b o 'lg a n d a s o g 'lo m o d am n in g n afas 
o lishini d iafragm a va tashqi q o v u rg 'a lararo v a to g 'ay lararo m uskullar 
ta ’m inlaydi.
D iafragm a ham k o 'n d a la n g ta rg 'il m uskuldan tashkil topgan b o 'lib , 
m uskullari qisqarishi hisobiga u g um baz h olatidan yassi h olatga o 'ta d i (
1,5 
sm
g acha pastga tushadi) va qorin b o 's h lig 'i a ’zolarini pastga va yon 
ta ra fla rg a siljita d i, n a tija d a k o 'k r a k b o 's h lig 'i v ertik al y o 'n a lis h d a
k attalashadi.
C h u q u r nafas o lganda yoki tez-tez nafas o lganda q o 'sh im c h a nafas 
m u sk u lla ri h am ish tiro k etadi. B u la rg a q o v u r g 'a la r n i k o 'ta ru v c h i: 
narvonsim on, katta va kichik k o 'k ra k , oldingi tishsim on m uskullar, yelka 
kam arini va yelkani qim irlatm ay turuvchi m uskullar-trapesiyasim on, 
rom bsim on, k o 'ra k n i k o 'taru v ch i m uskullar kiradi.