|
1.3. Экстремал вазият.
Олимлар фикрига кўра ҳаётнинг "10%и биз билан содир бўлаётган нарсалардан ва 90%и эса биз ўйлайдиган нарсалардан иборат"дир.
Кўпинча "оддий" инсон тажрибасидан ташқарига чиқадиган вазиятлар юзага келади. Бошқача қилиб айтадиган бўлсак, вазиятнинг экстремаллиги инсон ҳали мослаштирилмаган ва ўз шароитларида ҳаракат қилишга тайёр бўлмаган омилларни пайдо қилади. Вазиятнинг экстремаллик даражаси ушбу омилларнинг намоён бўлишининг кучи, давомийлиги, янгилиги, ғайритабиийлиги билан белгиланади.
Бироқ, экстремал вазият нафақат ўзи ёки яқинлари учун ҳақиқий, балки объектив равишда мавжуд бўлган ҳаёт таҳдиди, ёки содир бўлаётган нарсаларга бўлган муносабатимиз билан ҳам боғлиқ. Шу сабабли ҳар бир шахс томонидан бир хил вазиятни индивидуал равишда қабул қилиш эмас, экстремал вазиятларга шахснинг ички психологик режаси бўлишини таъминлаш лозимдир.
Хавф қуйидаги динамик жиҳат билан тавсифланади:
-мақсади бирор нарсага таъсир қиладиган хавфли манба томонидан таъқиб қилинади ва бу фақатгина бир шахс ёки унинг жамоати хавфли манба сифатида ҳаракат қилиши мумкин;
-объектга хавфли объектнинг таъсир қилиш жараёни. Бундай таъсир ҳар доим табиатда ҳалокатли бўлиб, объектга нисбатан бевосита ва билвосита бўлиши мумкин. Ушбу жараён хавфли объектнинг фаол жавобидан келиб чиққан ҳолда ҳар доим ўзгарувчан бўлади;
-таъсирнинг натижаси баъзи бир элементларнинг ёки бошқа объектларнинг йўқолиши, улар ўртасидаги алоқаларни бузиш, объектнинг тузилишини соддалаштириш, ривожланиш қобилиятини йўқотиш, хавфли объектнинг функцияларини заифлаштириши ва уни бутунлай йўқ қилишига олиб келиши мумкин.
Хавфларни бошқариш механизмини аниқлаш ва таҳлил қилиш методологик ва амалий жиҳатдан икки муҳим муаммоларни ҳал қилиш имконини беради. Биринчидан, улар объектлар ўртасидаги ўзаро муносабатлар тизимини кўриш ва таҳлил қилиш имконини беради, бу нарса объектни хавфлардан ҳимоя қилиш учун тизим яратиш учун жуда муҳимдир.
Иккинчидан, улар аниқ таснифлаш тизимини ишлаб чиқишга ёрдам беради.
В. Ярочкин ижтимоий хавф-хатарларни қуйидаги функциялар бўйича гуруҳланган:
-таъсир объектлари бўйича -инсон, жамият, давлат, шунингдек, жамиятнинг атроф-муҳити;
-таъсир доирасига нисбатан -ички ва ташқи;
-инсон фаолияти соҳаларида (жойларида) -иқтисодий, ижтимоий, сиёсий, ҳарбий, маданий, ахборот, экологик ва ҳоказолар;
-кўлами миқёсида -глобал, минтақавий, миллий, маҳаллий, маҳаллий ва ҳк .;
-намойиш усуллари ва шакллари борасида -баёнотлар, муайян ҳаракатлар, келажакда хавф туғдирувчи ва мудофаа характерини талаб қиладиган вазиятлар тўплами ва бошқалар;
-манбалар ва ҳаракатлантирувчи кучлар бўйича (келиб чиқиши бўйича) -табиий, инсон фаолияти (инсоний, ижтимоий) туфайли;
-объектга кутилган таъсир бўйича - кутилган, кутилмаган; кутиш ёки узоқ кечикиш;
-ҳуқуқий меъёрларнинг амалга оширилишидан келиб чиққан ҳолда қонуний; ноқонуний; экстралегал;
-формасига кўра - тўғридан-тўғри, билвосита, ёпиқ, шаклланмаган;
-вақтга кўра - тез, узоқ муддатли, дискрет;
-натижалари бўйича -орқага қайтарилмайдиган, қайтариладиган, мутаженик, доминант, каталитик;
-таркибига кўра - битта, иккилик, тарқоқ;
-янгилигига кўра - еҳтимол (эҳтимол, юқори эҳтимоли бор, эҳтимолдаги), потентсиал, реал, амалга оширилган;
-сабабларга кўра- мунтазам, тасодифий, спонтан, қасддан;
-предметига кўра - моддий, маънавий;
-зарарига кўра- маргинал, аҳамиятсиз, аҳамиятсиз;
-таъсирига кўра- фаол, пассив ва ҳ.к.
Кенг маънода ижтимоий хавфлардан ташқари, юқорида таъкидлаб ўтилганидек, тор маъноли ижтимоий хавф-хатарлар, яъни жамиятда кенг тарқалган ва кўплаб одамларнинг ҳаёти ва соғлиғига хавф туғдирадиган хавфлар мавжуд. Уларнинг ташувчилари ҳам турли хулқ-атворли хусусиятларга эга бўлганлар ва турли ижтимоий гуруҳларда бирлашадилар. Ижтимоий хавф-хатарнинг сабаблари жамиятдаги ижтимоий-иқтисодий жараёнларда ётади. Шу билан бирга, ижтимоий хавф-хатарларга олиб келадиган сабабларнинг тортишувли хусусияти эътиборга олиниши лозим. Уларнинг асосий шарти инсон табиатининг номутаносиблиги, шунинг учун давлат ҳокимияти ва фуқаролик жамиятини шакллантиришнинг ривожланган тизимининг мавжудлиги, етарли ҳуқуқий тизим ижтимоий хавфларнинг олдини олиш ва улардан ишончли ҳимоя қилишнинг энг муҳим шартидир.
Ижтимоий хавф-хатарлар жуда кўп. Буларга зўравонликнинг турли шакллари киради: қонуний (урушлар, қуролли тўқнашувлар, террористик ҳаракатлар, исёнлар, репрессиялар ва бошқалар), жиноят (бандит, ўғирлик, фирибгарлик, чарлатанизм ва бошқалар) инсоннинг ақлий ва жисмоний мувозанатини бузади (спиртли ичимлик, никотин, гиёҳванд моддалар, гиёҳванд моддалар), ўз жонига қасд қилиш (ўз жонига қасд қилиш) ва бошқалар.
Кўриб чиқилаётган контекстдаги ижтимоий хавф-хатарлар маълум хусусиятларга кўра таснифланиши мумкин.
1. Табиатан билан боғлиқ:
-шахсга руҳий таъсир кўрсатиш (шантаж, фирибгарлик, ўғирлик, уй бекаси ва бошқалар);
-жисмоний зўравонлик билан (урушлар, қуролли тўқнашувлар, оммавий тартибсизликлар, талончилик, бандитлик, терроризм, гаровга олиш ва ҳ.к.);
-инсон танасининг ақлий ва жисмоний ҳолатига (гиёҳвандлик, алкоголизм, чекиш) салбий таъсир кўрсатадиган моддалардан фойдаланиш билан;
-оммавий касалликлар (ОИТС, жинсий касалликлар, юқумли касалликлар ва бошқалар);
-ўз жонига қасд қилган.
2. Тадбир шкаласи бўйича:маҳаллий, минтақавий, миллий, глобал.
3. Ташкилот бўйича:тасодифий, қасддан.
4. Ёш ва жинсга кўра:болалар, ёшлар, аёллар, қариялар ва бошқалар.
Инсониятнинг тарихий тажрибаси шуни кўрсатадики, ижтимоий хавф-хатарни эътиборсиз қолдириш, уларни эътиборсиз қолдириш, улар ёмон бошқарув остида бўлиш, экстремал босқичга айланиб, ижтимоий табиатнинг фавқулодда ҳолатларига айланишга олиб келади, улар кўпинча бошқа келиб чиқиши ЭС (табиий, инсоний, экологик, биологик) натижаларини оширади. ва ҳоказо.).
Экстремалликни белгиловчи омиллар сифатида қуйидагиларни кўриб чиқиш мумкин:
1. Хавф, қийинчилик, янгилик, фавқулотда вазиятнинг психологик ҳолати билан боғлиқ турли эмотсиоген таъсирлар.
2. Керакли маълумотларнинг етишмаслиги ёки зид маълумотларнинг мавжудлиги.
3. Ҳаддан ташқари ақлий, жисмоний, ҳиссий стресснинг юзага келиши.
4. Иқлим шароитларига салбий таъсир қилиш: иссиқлик, совуқ, кислород етишмовчилиги ва бошқалар.
5. Очлик ва ташналикнинг мавжудлиги.
Бундан кўриниб турибдики, экстремал вазиятлар инсон хавфсизлигининг асосий туйғусини сезиларли даражада бузади.
Do'stlaringiz bilan baham: |
