О. Р. Авезов экстремал вазиятлар психологияси

1.5. Экстремал вазиятларнинг инсонга таъсири.
Одамнинг онгида, фавқулодда вазиятлар киши ҳаётини кескин "ўтмиш" ва "келажак" га ажратади. Фавқулодда вазиятнинг қайси тури одамларнинг руҳий ҳолатига энг жиддий оқибатларга олиб келишини ва осонроқ бошдан кечирилиши табиий ёки техноген хусусиятга эга эканлиги тўғрисида аниқ бир хулоса чиқариш қийин.
Табиий фавқулодда вазиятлар одам учун техногенга қараганда одатда осон кечади, деб ҳисобланади. Зилзилалар, сув тошқини ва бошқалар каби табиий офатлар қурбонлар томонидан "Худонинг иродаси" ёки беозор табиат ҳаракати сифатида қабул қилинади ва бу ерда ҳеч нарса ўзгартирилмайди.
Аммо Беслан фожиаси каби антропоген табиатнинг экстремал ҳолатлари жамиятга шунчалик вайронагарчилик келтирадики, улар нафақат одамнинг хатти-ҳаракатларини тартибга солибгина қолмай, балки унинг бутун шахсиятининг асосий тузилмаларини - дунё имиджини "портлатиб юборади". Одамнинг одатдаги дунёси ва у билан бирга ҳаётий координаталар тизими бузилади.
ЮНЕСКО нинг маълумотларига кўра, зарар ва қурбонлар сони оқибатида ҳалокатли ҳаракатлар бўйича табиий офатлар орасида зилзилалар биринчи ўринда туради. Ер-зилзилалар инсон томонидан қурилган сунъий тузилмаларни, уйларни, биноларни йўқ қилади. Бундан ташқари, зилзилалар пайтида тоғ қулаши, кўчкилар, ёнғинлар содир бўлиши мумкин, бу катта ҳалокатга олиб келади ва одамлар ҳаётига таҳдид солади.
Табиий офатлар оқибатларининг жиддийлигини ҳар бир ҳолатда алоҳида баҳолаш керак. Бир киши учун - зилзила, уйнинг вайрон бўлиши, эвакуация, яшаш жойининг ўзгариши ҳамма нарсанинг қулаши, ўткир ҳиссиёт ва жиддий кечиктирилган оқибатларга олиб келиши мумкин, бошқаси учун эса янги ҳаёт бошлаш учун имконият бўлади.
Бир қатор тадқиқотчиларнинг фикрига кўра, антропоген фавқулодда вазиятлардан, гаровга олиш ҳолати энг психотравматик ҳисобланади. Бу гаровга олинганлар учун ҳақиқий ўлим истиқболининг мавжудлиги, фалаж ёки қўрқув ҳисси, мавжуд шароитда террорчиларга қарши курашиш имконияти йўқлиги ва гаровга олинган шахснинг ҳаёти ва шахсиятининг ўзига хос қадр-қимматидан воз кечиш билан боғлиқ. Бундай ҳолатлар жабрланувчиларнинг ўзларида ҳам, умуман жамиятда ҳам кўп миқдордаги тажовузкор реакциялар, хавотир, фобик бузилишларни келтириб чиқаради.
Шундай қилиб, фавқулодда вазиятларни мажбурий ажратиш мумкин эмас. Ҳар бир вазият ўзига хослиги ва хусусиятларига, иштирокчилар ва гувоҳлар учун ақлий оқибатларига эга ва ҳар бир шахс томонидан алоҳида-алоҳида бошдан кечирилади. Кўп жиҳатдан, бу тажрибанинг ўткирлиги шахснинг ўзига хос хусусиятларига, унинг ички манбаларига ва кураш механизмларига боғлиқ.