O ’qu V u sl ubiy m a jmu a

Said Muzaffarxon 
ketadi. Xalq g`azabga keladi. Ayniqsaamirning chor hukumati bilan sulh tuzishga moyilligi 
vaziyatni juda keskinlashtiradi. Xalq amirdan urushni davom ettirishni talab qilib qo`zg`olon 
ko`taradi. Qo`zg`olon markazi Cho`li Malik edi. Qo`zg`olonchilar albatta, so`yil, nayza va 
shuning singari oddiy narsalar bilan qurollangan edilar. Amir Muzaffar qo`zg`olonni butun 
Zarafshon vodiysiga tarqalib ketishidan qo`rqib uni tezda bostirdi-da, darhol beklar bilan 
kengash o`tkazadi. Unda sulh tuzish yoki urushni davom ettirish masalasi muhokama qilinadi. 
Kengashda birinchi bo`lib so`z olgan lashkarboshi Usmonbek bunday deydi: “Xonlikning 
xalqi urushni davom ettirishni talab etayotgan bir paytda kofirlarga kontributsiya (tovon) 
to`lagandan ko`ra bir tomchi qon qolguncha kurashish afzalroqdir”. Bu fikrni kengash 
qatnashchilari yakdillik bilan qo`llab-quvvatladilar. Muzaffar barcha kuchlarini jamlab, 
Samarqandni qaytarib olishga kirishadi1. 15 ming otliq, 6 ming piyoda va 14 ta to`pli Buxoro 
qo`shini Zirabuloq tepaligiga kelib o`rnashadi. Qo`shinni ruhlantirish va g`alabaga chorlash 
niyatidaamir Muzaffar ularga quyidagicha murojaat qiladi: “Sodiq musulmon fuqarolari! 
Sizlarning zahmatlaringiz uchun rahmat, sizlarni ishontiramizki, g`alaba biz tomonda 
bo`lg`ay. Samarqand va Kattaqo`rg`onning qo`ldan ketishi biz uchun unchalik katta yo`qotish 
emas. Biz temuriylar avlodimiz, biz o`z yerimizni qanday qilib qaytarib olishni ko`rsatib 
qo`yamiz. Musulmonlar! Men dinimiz va Vatanimiz uchun musulmon ahlining qahramonona 
jang qilishini kofirlar ko`z o`ngida namoyon etishingizga umid qilaman. Xalq bizdan g`alaba 
kutayapti, u jangdan so`ng sizlarni qarshi olganida din va Vatan himoyasi uchun kurashgan va 
yerimizni kofirlardan tozalaganlar, deb aytsin. Zirabuloq jang maydonida halok bo`lganlar 
sharafiga shonli yodgorlik o`rnatiladi., Musulmonlar! Turkiston general-gubernatori talab 
qilayotgan 125 ming tilla (500 ming so`m) sovg`a sifatida sizlarga beriladi. Ishonchim 
komilki, sizlar mening umidlarimni ro`yobga chiqarib, samarqandliklar to`nidagi qora dog`ni 
yuvasizlar. Musulmonlar, Sizlarga zafar yor bo`lsin!”. Ushbu murojaat to`plar ovozi ostida 
o`qib eshittiriladi. 1868 yil 2 iyunda general K.P.Kaufman qo`mondonligidagi qo`shin va 
himoyachilar o`rtasida jang boshlanadi. Buxorolik mudofaachilar “Olinglar, olinglar, axir!...” 
deyishgancha dushmanga qarshi hujum qiladilar. Ammo ko`p talofat ko`rib mag`lubiyatga 
uchraydilar. Bu xabar xalq g`azabini battar kuchaytiradi. Amir qo`rqib Qizilqum tarafga 
qochib ketadi. Samarqandda chorizmga qarshi xalq qo`zg`oloni boshlanadi. Yurt himoyasiga 
shahar atrofidagi qishloq va ovullardan minglab kishilar kelib qo`shiladi. Naymanlar, 
qoraqalpoqlar, xitoy-qipchoqlar, qirq juzlar va boshqa qabilalar Jo`rabek va Bobobek 
boshchiligida Shahrisabzdan kelayotgan 20 ming kishilik qo`shin qasoskorlarga qo`shilib, 
Samarqanddagi qo`zg`olonchilar safini to`ldiradi. Natijada Samarqand chorizmga qarshi 
umumxalq kurashining o`shog`igaaylanadi. Bir necha ming kishilik qo`zg`olonchilar shahar 
qal`asida o`rnashgan chor qo`shinini qurshab olib jangga kirishadi. Ammo Shahrisabz beklari 
chor qo`shinlariga yordamchi kuchlar kelayotganidan xabar topib, Samarqandni tashlab 
chiqadi.
K.P.Kaufman Zirabuloq yaqinida Buxoro amirligi qo`shinlarini tor-mor keltirib, tezlik 
bilan Samarqandga qaytadi. 8 iyunda u Samarqandni to`plardan yoppasiga o`qqa tutishga va 
shaharni batamom yoqib yuborishga buyruq beradi. 9 iyunda Samarqandda fojyeali qirg`in 
boshlanadi. Qirg`in uch kun davom etadi. Yuzlab odamlar hech qanday so`roqsiz, tergovsiz 
otib tashlanadi. 
Samarqanddagi qo`zg`olon yakunlariga ko`ra uning boshliqlaridan 19 kishi o`limga va 
19 kishi Sibirga umrbod surgunga hukm qilinadi. Buning ustiga, qo`zg`olonchilarning 
aksariyati esa jangu-jadalning o`zidayoq qirilib ketadi. Chor qo`shinlaridan 275 kishi 
o`ldirildi va yarador bo`ladi. Boshqa joylarda bosqinchilar bunchalik ko`p talofat ko`rmagan 
edi. Shuning uchun general K.P.Kaufman “Samarqand qal`asidagi talofatni juda katta 
yo`qotish”, deb baholaydi. Bu vaqtdaamir Muzaffarning obro` va mavqei tobora tushib, taxtda 
zo`rg`a ilinib turardi. Amir Karmanaga kelib, o`z amaldorlari ishtirokidagi kengashda chor 
hukumat bilan sulh tuzishdan bo`lak chora qolmaganini ma`lum qilib: “Endilikda barcha 
qo`shin va qurol-aslahalarni, to`plarni oq podshohga topshirib, menga Makkaga hajga 
1
Samarqand uchun janglar
, 
Samarqand fojeasi haqida batafsilroq olish uchun qarang
:
“
O’zbekistonning yangi tarixi
”
.
Birinchi kitob... 103-24-betlar

---

200 
borishga ruxsat berilishini undan so`rayman. Sezib turibmanki, mening o`limim yaqin, 
taqdirim va hayotim xalqning qo`lida” deb aytishni o`ziga ep ko`rgandi.
1868 yilning 23 iyunidaamir Muzaffarning elchilari Samarqandga K.P.Kaufman 
huzuriga kelib, sulh tuzishga rozilik bildiradi. Sulhga ko`ra Samarqand, Kattaqo`rg`on va 
Zarafshon daryosining yuqori qismi xonlikningdan ajratib olinib, Russiya tarkibiga kiritiladi. 
Amir tovon sifatida 500 ming so`m tilla pul to`lashga va horijiy mamlakatlar bilan mustaqil 
ravishdaaloqa o`rnatmaslikka rozilik beradi. Shuningdek Russiya savdogarlariga xonlikning 
tasarrufida bemalol savdo-sotiq ishlari bilan shug`ullanishga hamda karvonsaroylar qurishga 
ijozat etiladi. Ular to`laydigan boj miqdori buxoroliklar to`laydigandan oshmasligi kerak edi. 
Xullas, shartnoma tuzilganidan so`ng Buxoro amiri urushni rasman to`htatib, o`ris davlatiga 
tobeligini tan oldi. Bu esa vatanparvar, hur fikrli odamlarning qattiq noroziligiga sabab 
bo`ladi. Xatto amirning o`g`li Abdumalik Katta to`ra va bir necha nufuzli beklar birlashib, 
Muzaffarxon va chorizm istilochilariga qarshi kurashni davom ettiradi. Ular amirning taxtdan 
mahrum etilganini e`lon qilib, Shahrisabz va Kitobda katta kuch to`playdi. Kitob va 
Shahrisabz beklari Jo`rabek va Bobobek Katta to`rani xon deb e`lon qiladilar. Natijadaamir 
Muzaffarxonning ahvoli nihoyatda og`irlashadi. Ota-bola qo`shinlari o`rtasida Samarqand 
yaqinidagi Jom qishlog`ida sodir bo`lgan jangdaamir sarbozlari yengiladi. 
1868 yilning kuzida Buxoro amiri Muzaffar o`ziga qarshi ko`tarilgan qo`zg`olonni 
bostirish uchun general-gubernator nomiga maktub yo`llaydi. Kaufman bu maktubdan shuni 
angladiki, amirning o`g`li Abdumalik otasiga qarshi qo`zg`olon ko`tarib, Qarshi atrofida katta 
kuch to`plagan. Kitob begi Jo`rabek Shahrisabz hokimi Bobobek va Sulton Sodiq Kenisarov 
otryadlari shahzoda armiyasi tayanchlari ekan. 
O`shanda Samarqand okrugi boshlig`i, general-mayor Abramov bu uch otryad boshliqlaridan 
eng havflisi Sodiq Kenisarov ekanini aytgan.