O L iy V a o r t a m a X s u s t a L im V a z ir L ig I namangan davlat universiteti asqarova dilorom qurbonovna

taqqoslash.
Maktabgacha yoshdagi bolalarda predmetlar miqdorini idrok qilish, esda 
olib qolish va taqqoslashning obziga xos xususiyatlari. 
O 'y in la r va o ‘yin 
mashqlaridan ilk yoshdayoq b o lalarn ing bir x il turdagi predm etlar haqidagi 
tasavvurlari kengayib boradi: « k o ’ p qo'gM rchoqlar», «uch ta k u b ik », « q o 'ld a beshta 
barm oq» kabilar. B u birinchi tasavvurlar b o la n in g passiv nutqida nam o yo n b o ‘ ladi. 
Tajribaning k o ‘rsatishicha, 1 yoshu 3 o y lik b ola berilgan topshiriqlarni, y a ’ni 
«k ich ik uy », yoki «katta uylar» qurishi, «v ag on » «vagonchalarni o lib kelishi», 
« g u i» yo ki «g u lia rn i» ekishi m u m k in ( K a lin in a , V .V . D a n ilo v a va boshqalar).
1 yoshu 6 o y lik g o ‘d ak faol nutqni egallaydi, otning b irlik va k o ‘ p lik
shakllaridan foydalangan holda, a lo h id a predm etlarni ajrata o ladi: « B y kubik, bu 
kubiklar», «uy - uylar», “q o 'g ‘ irchoq - q o ‘g ‘ irchoqlar’\ B u yoshdagi bolalarni 
k o ‘proq bir xil turdagi predm etlar q iziq tirad i, (shar, tugm acha, halqa). U lar bu 
narsalarni sochadilar, у ana y ig ‘ ib o ladilar, stol ustiga gorizontal b o 'y ic h a teradilar. 
B olalarda birdaniga predm etlarni qoMlariga olib, barm oqlari bilan qisib un ing
sochilishini kuzatishni yaxshi k o ‘ radilar (m asalan, tugm achalar). Predm etlarning 
turli x illig in i bola turli x il sezgi a ’ zolari yordam ida qabul qiladi: eshitish, k o ‘rish 
va boshqalar. U o 'z i bir x il turdagi harakatlarni bajargan: m aketdan 1 ta 
o ‘yinch o qni bir necha m arta tashlagan, koshik bilan stolini taqillatgan. K o ‘ plik 
haqidagi birinchi tasavvurlar v a ularnnng a loh id alig i birlik va к о 'plikni ajrata 
olishga yordam beradi. M ate m atikad a k o ‘ plik tushunchasiga quyidagicha ta’ r if 
beriladi. « K o 'p lik
bu bir butun q ilib quriladigan obyektlarning y ig 'in d is id ir» . 
K o 'p lik n i tugallangan va tu gallanm agan holda quriladi. K ic h ik yoshdagi bolalar 
tugallangan k o 'p iik bilan ish ko 'radilar. G o 'd a k bolada k o ‘plik haqidagi eng 
birinchi tasavvurlarning rivojlanishi d iffu /io n : \a'ni u hali aniq chegaraga ega
4,S’

---

b o 'ln m v u i va elem ent ketidan element qabul qilinadi. Bunday qabul qilish noaniq 
к о"plikni xarakterlaydi.
To'plamlarning tengligi va teng emasligi haqidagi tasavvurlani 
shnkllantirish, o‘yinlar va o‘yin mashqlaridan foydalanish. 
M aktabgacha 
yoshdagi k ic h ik g uruh bolalarini sanoqqa o'rgatishdagi bosh vazifalardan biri bir 
to 'p la m elem entlarini ik kinchi to 'p la m elementlari bilan taqqoslash, solishtirish 
y o 'li orqali bolalarni to 'plam larn i taqqoslashga o'rgatishdan iborat. B u dastlabki 
bosqich kelgu sida sanoq faoliyatini rivojlantirishda katta aham iyatga ega. B ola 
m iqd o riy taqqoslash usullarini egallaydi. B o la sanashni b ilm aydi, shu sababli u 
o ld in taqqoslanayotgan to'plam larn in g qaysinisi k o ‘p, qaysinisi kam ekanini, yoki 
ular teng quvvatli ekanini aniqlashni o'rganadi. B olalarda kelgusida matematik 
tasavvurlarni rivojlantirish k o ‘p jih a td an sanoqqa o'rgatishning boshlang'ich 
d avriga b o g ‘ liq.
Ik k in c h i k ic h ik guruhda tarbiyachi bolalarda to 'p la m alohida bir jin sli 
elem entlar (buyum lar) m ajm ui haqidagi tasavvurni rivojlantirishi kerak.
0 ‘q itish n i buyum larning sifat va xossalarini ajratishga o id mashqlardan 
boshlash kerak. M asalan, bir qancha o 'y in ch oq lar ichidan xuddi tarbiyachi 
q o 'lid a g id e k o 'y in c h o q n i topish . ta k lif qilin ad i, « X u d d i shunday kubchani 
(bayroqchani, sharni) ber». Shundan keyin har xil rangli (o 'lc h am li, shakldagi) 2-3 
ta b uy u m orasidan xuddi shu rangdagi (o 'lc h a m li, shakldagi) buyum ni tanlash 
to p sh irig 'i beriladi.
N avbatdagi bosqich berilgan belgi-alomatlari bo'y icha b uyum larii tanlash va 
guruhlarga ajratishga o id m ashqlardan iborat b o 'lish i kerak. M asalan: « Q iz il rangli 
h am m a kubchalarni m ana bu qutiga sol, bu qutiga esa ham m a kichik ayiqchalarni 
y ig ', m ana bunisiga esa ham m a katta ayiqchalarni y ig '» . Bunday mashqlar 
natijasida bolalar har xil buyum larning u m u m iy belgilari 
m avjud ekanini, shu 
b o 'y ic h a b ir g u ru h g a birlashtirish m u m k in lig in i tushuna boshlaydilar:
« B u la r q o 'g 'irc h o q lar». «B ular koptoklar», «B ular bayroqchalar» kabi.
Tarbi\achi bolalarni guruhdagi buyum larning biror qism i uchungina 
u m um iv b o'lg a n belgilarni ko'ra olishga o'rgatadi. M asalan. bayroqchalar
49

---

k o 'p lig m i, am m o ularning b a 'zila ri sariq, b a'zilari esa k o ‘k ekanini k o ‘rsatadi 
(Sariq bayroqchalar k o 'p, k o ‘ k bavroqchalar ham k o 'p »).
M iq d o r 
haqidagi 
tasavvurlarni 
shakllantirishda bir jin s li 
(bir 
x il) 
b uyum lardan guruhlar tuzish v a g uruhni alohida buyum larga ajratshga doir har xil 
o ‘yin m ashqlar m a ’ Ium o 'rin olishi kerak. Odatda, bu o'yin-m ashqlar darsda 
m a ’ Ium iz c h illik d a o ‘tkaziladi.
B irinch i ta’ lim fao liyatid a bir x il o 'lc h a m v a rangli m u tlaq; aynan 
o 'y in c h o q la rn in g : sabzilar, archalar, jo 'ja la rn in g m ajm ualari tuziladi, b un da 
g uruhd a bolalar qancha b o 'lsa, o 'y in ch oq lar ham shuncha b o ‘ lishi kerak. 
Tarbiyachi dastlab bolalarga bittadan o 'y in c h o q ulashadi, o 'z harakatlarini ushbu 
so ‘zlar b ilan tushuntiradi: « M e n d a archalar ju d a k o ’ p. M e n bolalarning ham m asig a 
bittadan archa berib chiqam an. M e n d a bitta ham archa qolm ayd i...» S hund an keyin 
bolalarga m urojaat qiladi: «H a r biringizda nechtadan archa bor?» S hund an keyin 
tarbiyachi h a m m a o ‘y in ch o qn i y ig 'ib o ladi, bunda u bitta ham y o ‘ q (bo lada), ju d a
k o ‘p (tarbiyachida) so‘zlariga u rg ‘ u beradi.
M a s h q n i boshqa o ‘yin ch o qlar bilan yana bir m arta takrorlash m u m k in . H ar 
gal tarbiyachi k o ‘p, bitta, bittadan, bitta ham y o 'q , hech narsa y o ‘ q s o 'zla rin i 
ishlatadi; “ Q a n c h a ?” , “ Q an c ha d a n ?” savollarini qo 'yad i. K ichkin to ylar b u y u m la rn i 
va ular qanchad anlig ini (k o ‘p, bitta) aytadilar. T a’lim iy fao liyatning borishida 
bolalar to ‘plam alohida buyu m larg a ajralishiga va alohida buyum lardan tu zilish i 
m u m k in lig ig a ishonch hosil qiladilar. Ikkinchi m ashg 'ulo t ham shunga o'xshash 
o 'tk a z ila d i. D astlab o ld in g i ta’ lim faoliyatida foydalanilgan o ‘yinchoq turlarining
biri bilan ish tashkil q ilin a d i, keyin esa o 'yin ch oq yo ki buyum larning yangi x ili 
o lin a di, ular bir x il b o 'lish i shart emas: ular turlicha o 'Ic h a m li va har xil rangli 
b o ‘ Iishi m u m k in . O 'y in c h o q la r guruhlarga ajratiladi, masalan, bir savatga sariq 
koptoklar, ik k in c h i savatga qizil koptoklar vig 'ilad i; katta baliqchalar katta idishga, 
kich ik baliqchalar kich ik idishga solinadi.
T a’ lim fao liyatin in g borishini tarbiyachi um um lashtiradi. M asalan: «S avatda 
(yo k i to 'r xaltada) koptoklar k o 'p » , am m o «katta to'r xaltada katta koptoklar k o 'p , 
kich ik to 'r xaltada kichik koptoklar k o 'p » yoki «A riqda k o 'p baliq so 'zib y u rib d i».
?0

---

soki « Q iz il yoki sariq qayiqchalar k o 'p ». B u xil mashqlarni kam ida to ’rt marta 
n 'tkazish tavsiya qilinadi. B olalar to 'p la m alohida elementlardan iborat ekanini 
bilib olganlaridan keyin, ular bir xil buyum lar guruhlarini mustaqil ajratishni. 
levarak-atrofdan alohida (bitta) buyum larni va buyum lar m ajm uini (k o ’ p) mustaqil 
topishni o'rganadilar.
X o n a d a qanday buyum lar k o ‘ p, qaysi buyum lar bittaligini ayta olish uchun 
kichkintoylar m urakkab fazoviy-m iqdoriy tahlilni am alga oshiradilar, y a ’ni 
qandaydir bir b u y u m n i ajratadilar. S o'n g ra unga diqqat bilan qarab qanday 
b uy u m la r b o ry o 'q lig in i qarab, bir x il buyum larni yagona to 'p la m g a xayolan 
birlashtirishlari kerak.
K ichk in to ylarn in g «bitta» va « к о ‘р » tushunchalarini m ustahkam lash uchun 
ko'rsatilgan m iqdordagi buyum larni har x il rangli ikkita qatorga joylashtirishni 
ta k lif qilish m u m kin .
T arbiyachi quyidagicha topshiriq beradi: «C hapdag i k o ‘k qatorga bitta jo 'ja , 
o ‘ngdagi yashil qatorga k o ‘ p j o ‘ja q o ‘y in g ». Q atorlarning o 'rn in i alm ashtirib yoki 
har qaysi qatorga joylashtirish kerak b o ‘ lgan buyum lar soni haqidagi ko'rsatm ani 
o ‘ zgartirb. tarbiyachi bolalarni buyum lar m iqdorini oldin qatorlar rangi bilan. 
keyin esa ularning fazoviy joylashuvlari b ilan bogTashni o'rgatadi.
Shuningdek, kichkintoylar buyum larning chapda, o ‘ngda, yuqorida, pastda 
bir-biriga nisbatan qanday joylashganliklarini aniqlashni ham o ‘rganadilar.
Topshiriqni bajarib bo'lganlaridan keyin tarbiyachi bolalardan har qaysi 
qatorda qanchadan o ‘yinchoq (bitta yo ki k o ‘p) borligini so‘raydi. B u xil ishga 
ka m id a ikki-uch m ashg 'ulo t ajratiladi.
Tarbiyachi «T opshiriq» o 'y in in i tashkil qilishi m u m kin , bu o ‘yinda bolalar 
to ‘p la m ni aniqlashni, buyum larni m ustaqil tanlashni o ‘rganadilar. B u o ’yin uchun 
buyu m lar birlik va k o ’ plikda berilmogM lozim , masalan, birinchi stolga bitta. 
ikkin chi 
svulga k o ’p o ’ rdakcha q o ‘yish m u m k in . 
Bolalar tarbiyachining 
to pshirig ’ iga k o ‘ ra oldin k o 'p. keyin esa bitta o'rdakchani o lib kelishadi. 
Topshiriqni qivinlashtirish ham m um kin: bir stolning o ‘ ziga bitta archa va k o 'p
51

---

q o ‘ziqorin qo'yish m u m kin . B u galda bolalar o ‘yinchoqlarni o lib keim avdilar. 
balki stolga yaqin kelib, unda n im alarni ko'rayo tg anlarini gapirib berishadi.
0 ‘yinchoq guruhlarini tobora har x il jo y g a , ya'n i: stollarga. deraza 
tokchalariga, 
gilam g a joylashtirish 
m u m k in . 
Topshiriqni 
bajarishda o ldin 
bolalarning e’tiborini x onaning alohida jo y la rig a (deraza tokchasi, g ila m n in g o ‘ng 
to m o n id agi burchak va b.) qaratish kerak, shundan keyin ularning o ‘ zlari ham
yaxshi m oT jal ola boshlaydilar.
B o lalar avval « K o ‘p g ullar», «B itta daraxt» kabi sodda gaplardan 
foydalanadilar. K eyin ular ikkita sodda gapni bitta q o ‘ shm a gapga birlashtirishni 
o 'rganadilar: « G u lla r k o ‘p, daraxtlar esa bitta».
«B itta » va « к о ‘р» tushunchalarini m ustahkam lash uchun har xil usullardan 
foydalanish tavsiya etiladi. B o lalarga k o ‘ p m arta chapak chalishni, bir m arta 
b alan d sakrashni, b olg ‘a bilan k o 'p marta taqillatishni, so'ngra tarbiyachi b o lg ‘ a 
b ilan necha marta taqillatgan b o ‘ lsa (2-3 m artadan k o ‘p emas), shuncha m arta 
taqillatishni ta k lif qilish m u m k in . R itm ik , b ir tovushni ikkinchisidan ajratib 
taqillatish kerak. A gar bolalar 2-3 ta tovushni ajratishga qiynalishsa, u holda har 
qaysi urishdan keyin: «B ir, yana bir, yana bir» deyish kerak.
O 'y in c h o q la r va buyum lar bilan didaktik o ‘yin lar bajarish m a ’qul, bu 
o ‘y in lar jarayo nid a bolalar «bitta» va « к о ‘р» tushunchalarini bir-biridan farq 
qilis h n i o ‘rganadilar.
«Qo‘ziqorin terish» 
o ‘yin i. Tarbiyachi o ld in d a n guruh xonasining har xil 
burchaklariga taglikka o'rnatilgan archalarni q o ‘yadi, archalar ostiga esa 
q o ‘ziqorinlarni qo'yadi. Shundan keyin bolalar b ila n q o 'ziq o rin terishga boradi. 
H ar qaysi bolaning qo 'lid a savati bor. Tarbiyachi o 'y in syujetini rivojlantiradi: 
« B o la la r o 'rm o n g a borishdi. L o la qizil qalpoqchali katta qo 'ziq o rin topdi. G 'a n i 
esa jig arrang qalpoqchali kich kin a q o 'ziq o rin topdi. H a lim a ham katta q o 'ziq o rin
topdi. Shavkat esa kichkina q o 'ziro q in topdi». Shundan keyin bolalarning ham m asi 
bir erga to 'pla n ib , har qaysi bola topgan q o ‘ziq orin in i stolga qo 'yad i. Tarbiyachi 
yakunlaydi: «H ar qavsingizda bittadan q o 'ziq o rin bor edi, endi k o 'p qo 'ziq o rin
b o 'ld i» .

---

« U lo q la r b ila n e c h k i» o 'y in i. Bu o 'v in n in g maqsadi ayrim eiementlardan 
to 'p la m tuzish b o 'y ic h a m ashq qildirish. O 'y in boshlanishiga qadar kichkintovlarni 
« B o 'ri bilan yetti u lo q » ertagi bilan tanishtirish. echki bitta, uloqlar esa k o 'p 
ekanini aniqlash, o 'y in c h o q echki bilan uloqlarni k o ‘ rish kerak. Shundan keyin 
bolalardan k im d ir k o 'z in i berkitadi, tarbiyachi esa uloqlarni har xil jo y g a yashiradi. 
Echki m a ’raydi: « М е е » , bola k o ‘zini oehib, uloqlarni qidira boshlaydi. Tarbiyachi 
bunday deydi: «U lo q la r shoxdor echkidan yashirnishdi, qaydasiz uloqchalar, 
qaydasiz, ja jjiv o y la r? » . B o la ulo qn i topib, bir so'zi bilan uni stolga qo'yishi 
zam o noq echki y a n a m a ’ raydi: « М е е». Tarbiyachi echki yana bitta uloqni 
qid irishni so'rayapti, deydi. 0 ‘yin ham m a uloq topilguncha davom etadi. Eng 
o xirida echki «R a h m a t, endi uloqlar k o ‘ p, ularning ham masi to pildi», deydi.
«Jajjivoy» 
o 'y in i o lding i o ‘yinga o'xshash o ‘ tkaziladi. B itta m ushuk va 
k o ‘p m ushukcha, bitta tovuq va k o 'p j o ‘ja , bitta o ‘rdak va k o ‘p o'rdakcha b o iis h i 
m u m k in v a h. k.
«B itta » va « к о ‘ р» tushunchalarini farq qildirish uchun sharlar, halqachalar, 
toshchalar va boshqa narsalar bilan o ‘yin o'tkazish m u m kin . Tarbiyachi stolga 
bitta va k o ‘ p b u y u m qo 'y a d i. U bitta buyum ni ko‘ rsatnb, «B itta shar (tugma, 
halqacha)» deydi. Shundan keyin buyum lar guruhlarini k o ‘ rsatadi va deydi: « K o ‘ p 
narsalar (tugm alar, halqalar)». Tarbiyachi bolalarga bittadan shar olishni ta k lif 
q ila d i v a shunday deydi: «N aim ada. bitta shar, Jasurda bitta shar, V o hid d a bitta 
shar. Y a n a bitta shar kim da, ko'rsating. Har kim o ‘z sharini stolga savatga, qutiga 
q o ‘ysin. H ar k im d a bittadan edi, endi nechta b o ‘ ldi? K o ‘p».
B olalarga xaltachalar, savatchalar, qutichalar tarqatish va ularga oldin bitta 
b uyum , keyin esa k o ‘ p buyum solishni ta k lif qilish m um kin.
«B itta » va k o ‘ p tushunchalarini m ustahkam lash uchun o ‘y in m ashqlardan 
foydalanish tavsiya etiladi. Tarbiyachi stolga bir varaq qog‘ozni q o ‘vadi, uning 
ustiga istalgan hayvon o'yinehoqlardan, masalan, olm axonlarning bir nechtasini 
(5-6 tasini) q o ‘vadi. Shundan keyin bolalarga murojaat qiladi: «M aysazorda 
olm ax onlar k o :p. M e n bitia olm axonni m ehm onga chaqiraman. Sen ham chaqir 
Iroda. Iroda nechta olm ax onni chaqirdi? M endagi olm axonlar nechta?»
53

---

B olalar navbati bilan to q o g 'o z d a bitta ham o ‘yiiehoq q o lm a g un c ha bittadan 
o 'y in c h o q oladilar. T arbiyachi so'raydi: «M aysazorda nechta o lm ax on q o ld i? 
(B itta ham q o lm ad i). M e n d a g i olm axonlar qancha? (K o 'p ). Y a n a m aysazorda 
o lm ax onlar k o ’p boTishi uchun kelinglar bunday qilavlik. (O 'y in c h o q la rn i o lding i 
jo y la rig a q o 'y a d i.) Said, senda nechta olm axon qo ld i? (Q o lm a d i.) M aysazorda 
o lm ax onlar nechta b o ‘ ld i? (K o 'p ) » .
B unday o 'y in m ashqlarni boshqa hayvonlar to 'p la m i bilan ham o 'tk a zis h
m u m k in , bular o 'rd a k bilan o'rdakchalar, ayiq bilan ayiqchalar, quyon bilan 
quyonchalar b o 'lish n m u m k in . B u x il m ashqlarning borishida bola har bir guruh 
alo h id a buyum lardan iborat ekanini tushuna boshlaydi, g uruhdan bitta b u y u m n i 
ajratishni, « k o 'p » . «b itta» tushunchalarini farq qilishni o 'rg anad i. B u o 'rin d a
m a zk u r tushunchalar bir-biviga qarshi q o 'y ilm a y d i (m ana - k o 'p , m a n a - bitta), 
balki bir-biriga taqqoslanadi. « B itta » guru hn in g tarkibiy qism i sifatida qatnashadi. 
B u m ashqlarni o 'tk a zish d a tarbiyachi bolalarga tez-tez «Q a n c h a ?» savolini berishi 
kerak; ularni k o 'p , bitta, bitta ham y o 'q so'zlarnii ishlatishga undashi kerak. 
K ich k in to y la r javob berayotganida buyum larning o 'z in i ham , ularnin g m iq d o rin i 
(bitta quyoncha, k o 'p quyoncha) ham aytishlarini talab qilish zarur.
T a’ lim iy faoliyatga har xil illyustratsiya m ateriallarnm g kiritilish i ham
bolalarn ing «b itta» va « k o 'p » tushunchalarini o 'zlashtirishlariga yordam beradi. 
C h u n o n c h i, « M u s h u k m ushukcbalari bilan», « It bilan itchalar» rasm larini qarab, 
bolalar b itta m u sh uk va k o 'p m ushukchalar, bitta it v a k o 'p kuchukchalar 
deyishadi, bolalar bitta sabzavot va k o 'p mevalarni topadilar, bitta katta p o m id o r 
va k o 'p kich ik po m id orlarni topadilar.
Jism o n iy tarbiya va m usiqa, tasviriy faoliyatlarga oid m a shg 'ulo tla rd a
bolalar har d o im « k o 'p » va « b irlik » tushunchasi bilan uchrashadilar. M asalan, 
koptoklar va c h o 'p la r k o 'p , xoda esa bitta. bayroqchalar va ro 'm o lc h a la r k o 'p , zin a 
esa bitta.
Rasm solish vaqtida tarbiyachi bolalarning qalam i nechtaligini so'ravdi (har 
kim d a bittadan, ham m ada esa k o 'p).

---

M u siqa m a sh g 'ulo tid a bolalar n og'oraning har bir taqillashiga yoki boshqa 
m usiqa asbobining har bir ovoziga stulga yoki stolga bittadan o'vin cho q 
qo'yadilar.
Tarbiyachi o 'z ishida kun d alik turmushdagi vositalardan ham keng 
foydalanishi m u m k in . U n in g to pshirig 'i bilan bola bitta. keyin yana bitta qoshiq 
keltiradi yoki bitta katta va k o ‘p kich ik qoshiqlarni keltiradi. Tarbiyachi bolalarga 
kitob o 'q ib berar ekan, kitobning bittalig ini, uning varaqlari esa k o 'p g in a ekanini 
ta’k idla y d i. H o v lid a sayr q ilib yurganda tarbiyachi, bolalar e’tiborini bitta terak va 
k o ‘ p qarag‘ ay o ‘sayotganiga, q u m li jo y bittaligiga, skameykalar esa k o ‘p ekaniga 
qaratadi.
K ic h ik guruh bolalari to ‘ plam dan alohida elementni, ajratishga va shu 
elem entlarni bitta to 'p la m g a birlashtirishga, to‘ plam ni yagona butun deb qabul 
q ilishg a shunday usulda o ‘rgatiladi.
M iq d o riy tasavvurlarni shakllantirishga oid ishning navbatdagi bosqichi 
m aktabgacha yoshdagi bolalarni b uyum lar guruhlarini taqqoslashga o ‘rgatish, 
«te n g lik» va «te n gsizlik» tushunchalari bilan tanishtirishdan iborat. Bu bosqichda 
bolalarga bir g uruhning har bir b uy u m in i boshqa guruh buyum lari bilan mos 
keltirish va shu y o ‘ l bilan (sanam asdan) qaysi guruhda ular k o 'p, qaysi guruhda 
ular kam y o k i teng ekanini aniqlashni o'rgatish m uhim dir. Tarbiyachi bolalarga 
buyum larni ustiga q o 'y ib va yoniga q o 'v ib taqqoslash usullarini o'rgatadi. Eng 
sodda am aliy taqqoslash usuli - ustiga q o 'y ib taqqoslashdan boshlash kerak. 
M asalan, tarbiyachi buyum larga (3-5 ta) ularning tasvirlarini qanday qoplash 
kerakligini 
k o ‘rsatadi. 
M aktabgacha yoshdagi 
bolalar bu 
usulni 
egallab 
olganlaridan keyin bolalarni 
buyum larning kartochkadagi tasvirlari ostiga 
q o ‘yishga, b unda ular orasidagi intervalni q a t'iy saqlagan holda (y a ’ni buyum lar 
orasidagi m asofaga q a t’ iy am al qilgan holda) o'rgatish kerak.
T arbiyachi buyum larni bir-birining ustiga va yoniga qo'yish y o ‘ llari bilan 
taqqoslash 
usulini 
bolalarga 
o'rgatganidan 
keyin, to‘ piam iarning 
tengligi 
(tengsizligi) ni o'rnata olishga, «tengdan» (qancha bo'lsa, shuncha»). k o 'pka m » 
m unosabatlarini o'rnatishni o'rgatadi. Shu maqsadlarda buyum larning ikki

---

guruhini taqqoslashga doir har xil mashqiardan foydalaniladi. M asalan. bolalar 
q o ‘g ‘ irchoqlar va pivolalar, quvonchalar va sabzilarning m iqdorlari teng yoki teng 
em asligini, qaysi b uyum lar: chelakchalar yoki kurakchalar, q izil yo ki k o 'k
doirachalar k o 'p y o k i k am ekanini aniqlaydilar. Taqqoslash uchun buyu m larn ing
m iqdo ri teng (2 v a 2,3 va 3,4 va 4.5 va 5) v a teng emas (2 va 3, 3 va 4, 4 va 5 ta 
b uyum ga ortiq y o k i k a m ) doirachalar beriladi.
T arbiyachi bolalarni buyu m lar guruhlarini taqqoslaganda qanday obyektlar 
k o 'p , qandaylari k am ekanini aytishga o 'rgatadi (« Q iz il doirachalar k o 'k
doirachalardan ... ta ortiq, k o 'k doirachalar q iz il donrachalarga nisbatan ... ta kam , 
k o 'k doirachalar nechta b o'Isa. q izil doirachalar ham shuncha»).
T arbiyachi bir x il b uy u m larn ing orasidagi m iqdoriy m unosabatlarni doim
alm ashtirib turishi kerak. M asalan, shunday qilish kerakki, k o 'k donrachalar q izil 
doirachalardan h a m k o 'p b o 'ls in , ham kam bo'lsin , q izil doirachalar qancha bo'lsa, 
shuncha 
b o 'ls in . 
Taqqoslanayotgan 
g uru hlam in g
fazo viy 
holatlarini 
ham
o'zgartirib turish kerak. M asalan, to 'p la m po lo tnosining goh ustki, goh pastki 
qatoriga k o 'p ro q (kam roq) m iqdorda buyum larni joylashtirish kerak, bolalar 
kartochkada ham m os ravishda shu ishni bajarishlari kerak. B un d ay m ashqlarni 
bajarish ja ra y o n id a b olalar har xil turdagi va rangdagi b uy u m la r (ayiqchalar, 
m ashinachalar, ya sh il, sariq, sharlar va h. k.) ortiq, kam , teng b o 'lish i 
m u m k in lig in i b ilib oladilar.
O 'q u v y ili oxirida bolalarga har xil o 'lch a m d a g i b uy u m la r m iqd o rini 
taqqoslashni (ustiga y o k i y o n ig a qo 'y ish bilan) o'rgatish kerak. C h u n o n ch i, kich ik 
va katta kub chalar g u ru h la rin i taqqoslashda (har bir katta kubchaga bittadan kich ik
kubchani q o 'y ib ) k ich k in to y la r bitta kich ik kubcha ju fts iz q o lg an in i, dem ak, kich ik 
kubchalar k o 'p , katta kubchalar kam ekanini aniqlaydilar. S hung a o'xshash 
m ashqlarda m unosabatlarning , v a 'n i katta o b ?ektlar k o 'p , kich ik lari kam ; kattalari 
kam , kich iklari k o 'p ; katta v a kich ik obyektlar m iqdori teng kabi m unosabatlarning 
har xil variantlarini o 'rg atish kerak. B u xil m ashqlar ja ra y o n id a bolalar har xil 
analizatorlar y o rd a m id a idrok qilinadigan ikki guruh elem entlarini ju ftla b
taqqoslashni o 'rg a na d ila r. K atta va kichik buyum larning tengligi ham , qator yoki
56

---

biror 
geom etrik 
shakl 
(m asalan, 
doira, 
Kvadrat. 
uchburchak) 
shaklida 
joylashtirilgan buyum lar tengligi ham shunday qaraladi. Tengliklarni tekshirish 
uchun bolalarga bir guruh b uyu m larn i ikkinchi guruh buyum lari qarshisiga 
(juftlab) joylashtirish, ularni sanab chiqish va topilgan sonlarni taqqoslashni ta k lif 
qilish m u m kin .
S huningdek, tengsizliklarni taqqoslashga doir mashqlar o ‘tkazish kerak. 
B u n d a bolalarga qandaydir buyu m lar ikknnchi taqqoslanayotgan guruhdagi 
buyum lardan kam jo y egallashiga qaram ay (ularning joylashuvi,kattaligiga qarab), 
k o 'p b o ‘ lishi m u m k in lig in i ko'rsatish kerak. B u xil mashqlar bolani buyum larning 
soni ularning o ‘ lcham i va jo ylash uvlariga b o g ‘ liq bo'lm asligini tushunishga olib 
keladi.
Nazorat savollari.
1. M aktabgacha yoshdagi bolalarda predmetlar m iqdorini idrok qilish, esda olib 
qolish va taqqoslashning o 'z ig a xos xususiyatlarini ayting.
2.T o‘plam larning tengligi va teng emasligi haqidagi tasavvurlar qanday 
shakllantiriladi?
3 . 0 ‘yinlar v a o 'y in mashqlaridan qanday foydalaniladi?
Topshiriq: 
A lo h id a predm etlarni, to 'p la m in i hosil qilishga, « к о ‘р», va 
«b itta» tushunchalarini ajratishga o'rgatish usullarini aniqlang va taqdim ot 
tavyorlang.
Adabiyotlar:
1. Бикбаева Н .У ., И браг и м ова З.И ., К рси м ова Х .И . М актабгача тарбия 
ёшидаги болаларда элементар математик тасаввурларни шакллантириш. - Т.: 
Укитувчи, 1995 й.
2. Ju m a y e v М . M a k tab g a ch a y o shd a gi bolalarda m atem atik tasavvurlarni 
sh a k lla n tirish m etodikasi va nazariyasi. - Т., 2007.
3. М ихай л ова А ., Н о с о в а Э . Д ., С т ол я р А . А ., П ол я к ов а М . Н., 
В е р о е н е ц А . М .Т е о р и и и технологии матем атического развития детей 
д ош к ол ьн ог о возраста. - Ичдателство «Д етсв о-и ресс». Санкт-петерб} рг , 
200К.
57

---

BOLALAR ONG1DA NATURAL SONLAR Q A TORI SISTEMASIN1NG 
TARKIB TOPISHI
Tayanch so‘z va iboralar: son, sanoq, natural sonlar, o'nlik sanoq sislcmasi,