O ʻ zbekiston respublikasi oliy va o ʻ rta maxsus ta ʼ lim vazirligi

 
Bozor risklari
Bozor risklari – bu bozor omillari oʻzgarishi oqibatida aktiv 
qiymatini pasayishi riski hisoblanadi. Shuningdek narxlarni noaniqlik 
bilan oʻzgarishiga ham bogʻliq hisoblanadi. Bozor riski makroiqtisodiy 
tabiatga ega boʻladi, yaʼni riskni vujudga kelish manbasi moliya 
tizimidagi makroiqtisodiy koʻrsatkichlar bilan bevosita bogʻliq 
hisoblanadi. Ushbu risk butun tizimga bogʻliq boʻlgani sababli 

---

178 
butunlay bartaraf qilib boʻlmaydi. Bozor riskini quyidagi uchta 
standart shakli mavjud: 
1. Fond (yoki narx) riski – bu aksiyalar narxining tushishi riski. 
2. Foiz riski – bu foiz stavkasi oʻzgarishi riski. 
3. Valyuta riski – bu valyuta kurslari oʻzgarishi riski. 
Bozor risklarini baholash uchun amaliyotda VaR usulidan keng 
foydalaniladi.
2008 yildagi inqirozdan keyin bozor risklarini aniqlash va 
baholash muammosi dolzarb boʻlib qoldi. Ushbu davr talabiga 
munosib iqtisodchi olimlar tomonidan qator statistik usullar va yangi 
miqdoriy baholash usullari tadqiq qilindi. Iqtisodchi olimlar Dimitrios 
Bisias, Mark Flood, Andrew W. Lo,Stavros Valavanis tomonidan 
tadqiq qilingan “ASurvey of Systemic Risk Analytics” nomli asarda 
tizimli riskni turli tomondan miqdoriy baholashning 31ta 
uslubiyotining sharhi berilgan.
44
Ulardan amaliyotga joriy qilish 
imkoniyati nuqtai nazaridan eng samarador va eng keng tarqalgan 
toʻrtta usulni quyida koʻrib chiqamiz.
1. Stress-test usuli. 
Stress-testlar alohida moliyaviy institutni yoki 
butun tizimni makroiqtisodiy yoki makromoliyaviy oʻzgarishlariga 
nisbatan qanchalik zaifligini baholashga xizmat qiladi. Stress-testlar 
boshqa usullardan farqli tarzda tizimli riskni vujudga kelish 
ehtimolligini emas, balki agar oʻzgarish (shok) roʻy bersa, oqibatlar 
qanaqa boʻlishini aniqlaydi. Stress-test oʻtkazilishida odatda bir yoki 
bir nechta (pozitiv, oʻrta, negativ) ssenariylardan foydalaniladi. Ular 
dastlabki shok kattaligi, prognozlash gorizonti, risk omillarini stress-
test obyektining barqarorligiga salbiy taʼsirining darajasi kabi 
parametrlar boʻyicha farqlanadilar.
Stress-testning quyidagi yoʻnalishlari mavjud: 
- pastdan tepaga usuli. Masalan banklar oʻzining yoʻqotishlar 
darajasini har bir ssenariy boʻyicha mustaqil aniqladilar va 
umumlashtirish uchun yuqori turuvchi megaregulyator (Markaziy 
Bank)ga taqdim etadilar.
44
Nicolas Blancher, Srobona Mitra, Hanan Morsy, Akira Otani, Tiago Severo, and Laura 
Valderrama.
Systemic Risk Monitoring (SysMo) Toolkit – A User Guide. IMF Working 
paper, July 2013. 

---

179 
- tepadan pastga usuli. Masalan Markaziy Bank tomonidan yagona 
metodologiya boʻyicha butun tizim (tijorat banklari)ni testdan 
oʻtkazilishi. 
Pastdan tepaga usulda har bir bank oʻzining riski va yoʻqotishlari 
tizim yoki kontragentlarga taʼsiri yoki oʻzaro taʼsirini emas, balki oʻz 
faoliyatiga taʼsirini baholaydi. 
11.1-jadval