О ‘ zbekiston respublikasi oliy va о ‘ rta maxsus ta ’ lim vazirligi



Download 3,05 Mb.
Pdf ko'rish
bet8/46
Sana16.03.2022
Hajmi3,05 Mb.
#495831
1   ...   4   5   6   7   8   9   10   11   ...   46
Bog'liq
CHIZIQLI ALGEBRA VA MATEMATIK MODELLASHTIRISH.Aliqulov

3.3. Matritsalar ustida amallar. 
 
3.3.1. Matritsalarni qo’shish. 
Ikkita bir xil o’lchamli matritsaning 
yig’indisi 
deb ularning mos 
elementlarini qo’shish natijasida hosil bo’lgan shunday o’lchamli matritsaga 
aytiladi, ya‘ni 
А=








23
22
21
13
12
11
а
а
а
а
а
а
va В=








23
22
21
13
12
11
b
b
b
b
b
b
matritsaning yig’indisi deb ushbu 
С=А±В=














23
23
22
22
21
21
13
13
12
12
11
11
b
а
b
а
b
а
b
а
b
а
b
а
matritsaga aytiladi. 
1-misol











2
3
3
2
2
1
va 












2
0
1
1
3
2
matritsalarning yig’indisi topilsin. 
Yechish










2
3
3
2
2
1
+












2
0
1
1
3
2
=
















2
2
0
3
1
3
1
2
3
2
2
1
=











4
3
4
1
1
3
Matritsalarning 
yig’indisi 
uchun 
А+В=В+А, 
(А+В)+С=А+(В+С) 
tengliklar o’rinli. 
Barcha elementlari nollardan iborat matritsa 
nol matritsa
deb ataladi va 
(0) yoki 0 kabi belgilanadi. Istalgan А matritsa uchun А+0=А bo’ladi, bu yerdagi 
0 matritsa А bilan bir xil o’lchamli nol matritsa. 
 
3.3.2. Matritsani songa ko’paytirish. 
Matritsani 
songa ko’paytmasi
deb matritsaning barcha elementlarini shu 
songa ko’paytirish natijasida hosil bo’lgan matritsaga aytiladi. 
Masalan,
А=








23
22
21
13
12
11
а
а
а
а
а
а
bo’lsa,


18 
mA=Am=








23
22
21
13
12
11






bo’ladi. 
Matritsani nolga ko’paytirish natijasida nol-matritsa hosil bo’ladi.
2-misol
.










3
2
0
1
2
1
matritsa 2 ga ko’paytirilsin.
Yechish
2











3
2
0
1
2
1
=
















3
2
2
2
0
2
1
2
2
2
1
2
=










6
4
0
2
4
2

Izoh: Determinantni songa ko’paytirish uchun uning faqat bitta 
satri(ustuni) shu songa ko’paytiriladi. 
3.3.3. Matritsani matritsaga ko’paytirish. 
(m x k) o’lchamli to’g’ri burchakli 
 
;
,
1
;
,
1
,
k
j
m
i
a
A
ij



matritsa bilan,
(k x n) o’lchovli 
 
;
,
1
;
,
1
,
n
p
k
j
b
B
jp



matritsani ko’paytmasi deb, (m x
 
n) 
o’lchovli 
 
;
,
1
;
,
1
,
n
p
m
i
c
C
ip



o’lchovli matritsaga aytiladi. Bunda C 
matritsa elementlari
;
,
1
;
,
1
,
1
n
p
m
i
b
a
C
k
j
kp
ik
ip





formula bilan topiladi va C=A·B kabi belgilanadi. Qisqacha aytganda, (m 
x
k) 
o’lchovli A matritsa bilan (k x n) o’lchovli B matritsani ko’paytirish natijasida 
(m x n) o’lchovli C matritsa hosil bo’ladi. Matritsalarni ko’paytirish qoidasi 
birinchi ko’paytuvchining ustunlari soni, ikkinchi ko’paytuvchi matritsaning 
satrlari soniga teng bo’lganda o’rinli bo’ladi. Bir xil o’lchovli kvadrat 
matritsalarni o’zaro ko’paytirish mumkin. Umumiy holda A·B≠ B·A,ya’ni 
matritsalar kommutativlik xossasiga ega emas; agarda A·B= B·A bo’lsa, u holda 
bunday matritsalar kommutativ matritsalar deyiladi. 
3-misol.
А=






1
2
1
1
va В=







3
1
1
0
1
2
matritsalarning ko’paytmasi topilsin. 
Yechish. 
АВ ko’paytma mavjud, chunki А matritsaning ustunlari 2 ga 
teng, В matritsaning satrlari soni ham 2 ga teng. 
А

В=








1
2
1
1








3
1
1
0
1
2
=


























3
1
0
2
1
1
)
1
(
2
1
1
2
2
3
1
0
1
1
1
)
1
(
1
1
1
2
1
=







3
1
5
3
0
3
В

А ko’paytma esa mavjud emas, chunki В matritsaning ustunlari soni 3 ga, А 
matritsaning satrlari soni esa 2 ga teng. Bu misol umumiy holda matritsalarni 


19 
ko’paytirish o’rin almashtirish xossasiga ega emasligini ko’rsatadi, ya‘ni 
umumiy holda АВ

ВА. 
Matritsalarni ko’paytirish quyidagi xossalarga ega. 
1) (
АВ
)
С=А
(
ВС
); 2) (
А+В
)
С=АС+ВС
; 3) (

)
В=m
(
АВ
);
4) det(
АВ
)=det
A

det
B

Bu yerdagi А, В, С lar matritsalar bo’lib ular uchun yuqoridagi 
ko’paytirish va qo’shish amallari o’rinli, m-biror son.
 
 
3.4. Birlik matritsa. 
Bosh diagonalidagi barcha elementlari 1 ga teng bo’lib qolgan elementlari 

lardan iborat kvadrat matritsa 
birlik matritsa 
deb ataladi va Е orqali 
belgilanadi. 
Masalan Е=








1
0
0
1
ikkinchi tartibli birlik matritsa, Е=












1
0
0
0
1
0
0
0
1
esa 
uchinchi tartibli birlik matritsadir. 
Birlik matritsaning determinanti
1 ga teng, ya‘ni |Е|=1. 
Istalgan А kvadrat matritsani uning tartibiga mos birlik matritsaga 
ko’paytirish natijasida o’sha matritsaning o’zi hosil bo’ladi, ya‘ni А

Е=Е

А=А.
Ikkita sonlardan kamida bittasi nol bo’lgandagina ularning ko’paytmasi 
nol bo’lishi ma‘lum. Matritsalarni ko’paytmasi bunaqa xossaga ega emas, ya‘ni 
ikkita noldan farqli elementlarga ega matritsalarning ko’paytmasi nol matritsa 
bo’lishi ham mumkin.
Masalan 








1
1
1
1










1
1
1
1
=




















1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
=








0
0
0
0
 
3.5.Teskari matritsa. 
 
А
kvadrat matritsaga 
teskari matritsa
deb A

В=В

А=Е shartni 
qanoatlantiruvchi В matritsaga aytiladi. А matritsaga teskari matritsa odatda А
-1
kabi belgilanadi. Har qanday kvadrat matritsaga teskari matritsa mavjudmi degan 
savolga quyidagi teorema javob beradi. 
2.1-teorema
. А kvadrat matritsaga teskari А matritsa mavjud bo’lishi 
uchun 
А
matritsaning xosmas matritsa bo’lishi zarur va yetarlidir. 
Isboti. Zarurligi
. Faraz qilaylik А ga teskari А
-1
matritsa mavjud bo’lsin. 
U holda 
А

А
-1
=Е,
1
1




Е
А
А
bo’ladi. Bundan 
А

0, ya‘ni 
А
matritsaning 
xosmasligi kelib chiqadi. 
Yetarliligi.
Osonlik uchun uchinchi tartibli


20 
А=












33
32
31
23
22
21
13
12
11
а
а
а
а
а
а
а
а
а
xosmas matritsani qaraymiz. Bu holda 
А
-1
=
А
1













33
23
13
32
22
12
31
21
11
А
А
А
А
А
А
А
А
А
(3.2) 
matritsa А matritsaga teskari matritsa ekanligiga bevosita ularni ko’paytirish 
yo’li bilan ishonch hosil qilish mumkin. Ko’paytirish jarayonida determinantning 
7-va 8- xossalaridan foydalaniladi. Bu yerda А
ik
(i,k=1,2,3) orqali 
а
ik
elementning 
algebraik to’ldiruvchisi belgilangan. 
4-misol. 
Berilgan
 
A matritsaga teskari matritsa topilsin. 
А=










0
8
7
6
5
4
3
2
1
Yechish 
А
=
















8
7
5
4
)
1
(
3
0
7
6
4
)
1
(
2
0
8
6
5
)
1
(
1
0
8
7
6
5
4
3
2
1
3
1
2
1
1
1
0
27
105
96
84
0
48
0








Demak, berilgan matritsa xosmas matritsa va unga teskari А
-1 
matritsa 
mavjud. 
,
48
0
8
6
5
)
1
(
1
1
11





А
,
42
0
7
6
4
)
1
(
2
1
12




А
,
3
8
7
5
4
)
1
(
3
1
13





А
,
24
0
8
3
2
)
1
(
1
2
21




А
,
21
0
7
3
1
)
1
(
2
2
22





А
,
6
8
7
2
1
)
1
(
3
2
23




А
,
3
6
5
3
2
)
1
(
1
3
31





А
,
6
6
4
3
1
)
1
(
2
3
32




А
.
3
5
4
2
1
)
1
(
3
3
33




А
Topilgan qiymatlarni (2.2) ga qo’yib teskari matritsani aniqlaymiz. 











































9
1
9
2
9
1
9
2
9
7
9
14
9
1
9
8
9
16
3
6
3
6
21
42
3
24
48
27
1
1
А
А

А
-1
=Е tenglik o’rinli ekanini tekshirib ko’ramiz. 


21 
А

А
-1
=

























9
1
9
2
9
1
9
2
9
7
9
14
9
1
9
8
9
16
·











0
8
7
6
5
4
3
2
1















































































1
0
0
0
1
0
0
0
1
7
9
1
6
9
2
3
9
1
8
9
1
5
9
2
2
9
1
7
9
1
4
9
2
1
9
1
0
9
2
6
9
7
3
9
14
8
9
2
5
9
7
2
9
14
7
9
2
4
9
7
1
9
14
0
9
1
6
9
8
3
9
16
8
9
1
5
9
8
2
9
16
7
9
1
4
9
8
1
9
16
5-misol.
Elementar shakl almashtirishlar yordamida A matritsaning 
teskarisini toping. 
А=











4
2
2
1
2
1
1
1
1
Avval (3x6) o’lchovli ushbu M=(A|E) matritsa tuzib olamiz. Keyin esa 
elementar shakl almashtirishlar yordamida M
1
=(A
1
|B) ko’rinishdan M
2
=(E|A
-1

ko’rinishga keltiramiz. 
M=(A|E)=











1
0
0
4
2
2
0
1
0
1
2
1
0
0
1
1
1
1
Ikkinchi satr elementlaridan birinchi satrning mos elementlarini ayirib, 
natijani ikkinchi satrga yozamiz. Birinchi satr elementlarini 2 ga ko’paytiramiz 
va uchinchi satrning mos elementlaridan ayirib, uchinchi satrga yozamiz.
M
1
=(A
1
|B)=













1
0
2
2
0
0
0
1
1
2
1
0
0
0
1
1
1
1
Ikkinchi satr elementlariga uchinchi satrning mos elementlariga qo’shib, 
natijani ikkinchi satrga yozamiz. Uchinchi satr elementlarini 2 ga bo’lib yozamiz. 
M
1
=(A
1
|B)=

































2
1
0
1
1
0
0
1
1
3
0
1
0
0
0
1
1
1
1
1
0
2
2
0
0
1
1
3
0
1
0
0
0
1
1
1
1
Birinchi satr elementlaridan ikkinchi va uchinchi satrlarning mos 
elementlarini ayirib, natijani birinchi satrga yozamiz. Natijada esa ushbu


22 























2
1
0
1
1
0
0
1
1
3
0
1
0
2
3
1
5
0
0
1
M
2
=(E|A
-1

matritsaga ega bo’lamiz. Demak, A
-1
=


















2
1
0
1
1
1
3
2
3
1
5
Tekshirib ko’ramiz 
А

А
-1
=











4
2
2
1
2
1
1
1
1
·





























1
0
0
0
1
0
0
0
1
2
1
0
1
1
1
3
2
3
1
5
А
matritsa va unga teskari 
А
-1
matritsaning determinantlari uchun 
А
А
1
1


ekanini ta‘kidlab o’tamiz. 

Download 3,05 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   4   5   6   7   8   9   10   11   ...   46




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish