Нормал физиология курсига кириш

Тироксин ва трийодтиронин биосинтези тирозин аминокислоталарини йодлаш 
йўли билан амалга оширилади. Фолликулаларда йоднинг миқдори қондаги 
концентрациясидан 30 баробар кўпдир, қалқонсимон безнинг гиперфукциясида бу 
нисбат янада ортади. Йоднинг фолликулалар томонидан ютилиши фаол транспорт 
асосида амалга оширилади. Безда йодли бирикмалар: монойодтирозин ва 
дийодтирозинлар синтез қилинади. Улар фолликула ҳужайраларида тиреоглобулин 
билан комплекс ҳосил қилиб, ойлаб шу фолликулаларда сақланиши мумкин. 
Протеазалар таъсирида гормонлар гидролизланади, яъни триоглобулин оқсилидан ҳалос 
бўлади ва шундан кейин қонга-трийодтиронин ва тетрайодтиронин ѐки тироксин 
ажралиб чиқади. Улар қонга тушгандан сўнг плазма оқсиллари билан бирикма ҳосил 
қилади, бу оқсиллар гормонларни ташувчилар бўлиб ҳисобланадилар. Тўқимага 
келганда бу комплекс парчаланиб, эркин фаол тироксин ва трийодтиронинлар ҳосил 
бўлади. 
Тироксиннинг фаолги трийодтиронин фаоллигидан бир неча маротаба паст. 
Трийодтиронин эффектининг латент даври қисқарок бўлади, шунинг учун унинг 
таъсири тез ривожланади. Бошқа томони, қондаги тироксин миқдори трийодтиронин 
миқдоридан тахминан 20 баробар кўп. Тироксин йодсизлантириш натижасида 
тирийодтиронинга айланиши мумкин. Мана шундай маълумотларга асосланиб, шундай
хулосага келиш мумкин: қалқонсимон безнинг асосий гормони бу трийодтирониндир, 
тироксинни эса трийодтирониннинг ўтмишдоши деб қаралса мақсадга мувофиқ бўлади. 
Қалқонсимон без гормонларининг таъсири организмнинг метаболитик 
фаоллигини ошириши орқали намоѐн бўлади. Бунда ҳамма турдаги моддалар 
алмашинуви (оқсил, ѐг ва углевод) кучаяди, бу эса энергия ҳосил бўлишининг
кўпайишига ва асосий алмашинувнинг ортишига олиб келади. Ёш болаларда ўсиш 
жараѐни ва ривожланиш учун бунинг катта аҳамияти бор, бундан ташқари мия 
тўқимасининг ривожланиши учун керак бўлган энергия билан ҳам таъминланади, 
шунинг учун ѐш болаларда бу гормонларнинг етишмаслиги ҳам ақлан, ҳам жисмонан 
баркамоллигига путур етади (кретинизм). Барча турдаги моддалар алмашинувининг 
фаоллашувидан ҳамма аъзолар фаолияти фаоллашади. Иссиқлик ҳосил бўлиши кучади, 
бу эса тана ҳароратининг ортишига олиб келади. Юрак иши тезлашади (тахикардия, 

---

180 
артериал босимнинг ортиши, қон минутлик ҳажмининг кўпайиши). Ошқозон ичак 
тракти фаолияти ҳам стимулланади (иштаҳанинг очилиши, ичак перисталтикасининг 
кучайиши, секретор фаолиятнинг ортиши). 
Калцитонин ѐки тиреокалцитонин. Қондаги калций миқдорини озайтиради. У 
суяк тизимига, буйрак ва ичакка таъсир этиб, паратгормон таъсирига қарама-қарши 
эффектлар кўрсатади. Тиреокалцитонин суяк тўқимасида остеобластлар фаоллигини ва 
минерализация жараѐнларини тезлаштиради. Буйрак ва ичакларда калцийнинг қайта 
сўрилишини секинлаштириб, фосфатларнинг қайта сўрилишини эса кучайтиради. Бу 
таъсирлар охир-оқибат гипокалциемияга олиб келади. 
Қалқонсимон без гормонлари секрецияси гипоталамуснинг тиреолиберин 
гормони томонидан идора этилади.Тироксин ва трийодтиронин секрециясини инсонда 
узоқ давом этган хиссий қўзғалишлар ҳам кучайтиради. Бундан ташқари инсон тана 
ҳароратининг пасайиши ҳам бу гормонлар секрециясини тезлаштиради. 
Қалқонсимон без фаолияти сусайганда ва кучайганда организм аҳволининг 
ўзгариши. Кретинизм. Одамда қалқонсимон безнинг болалик давридаѐқ суст ишлаши 
(гипотиреоз) кретинизм касаллигига олиб келади. Унинг характерли белгилари шуки, 
бўй ўсмай қолади, гавда нисбатлари бузилади, балоғатга етиш тўхтайди, рухият орқада 
қолади. Кретинизм билан касалланган болаларнинг оғзи очиқ ва тили доим оғзидан 
чиқиб туради, шу сабабли улар нафас олишга ва овқат ютишга қийналади. 
Микседема. Вояга етган одамнинг қалқонсимон бези етарли ишламаса, 
микседема деган касаллик келиб чиқади. Бу касалликда асосий алмашинув 30-40 % га 
камайиб кетади. Қисман ѐғ тўқимасида ѐғ кўпайиши, асосан эса тўқима суюқлигининг 
ортиши натижасида гавда вазни ортиб кетади. Оқсиллар алмашинувининг бузилиши 
сабабли ҳужайралараро бўшлиқда муцин ва албуминлар кўпайиб кетади. Оқсиллар 
тўқима суюқлигининг онкотик босимини оширади. Шу сабабли тўқималарда, айниқса 
тери ости клетчаткасида сув ушланиб қолади. (лотинча «микседема»нинг таржимаси 
«шилимшиқ шиш» деганидир).