Нормал физиология курсига кириш

Ўпкада қон айланиши. Ўпкада қон айланишининг ўзига хослиги шундаки, у катта 
ва кичик қон айланиш доираси томирларидан қон олади. Кичик айланиш доираси 
томирларининг функционал аҳамияти шундаки, улар ўпканинг газ алмашинув вазифасини 
амалга оширади. Бронхиал томирлар эса ўпканинг циркуляцион–метаболитик эҳтиѐжини 
таъминлайди. 
Ўпка артерияларининг 1 мм диаметргача бўлганлари эластик типдаги томирларга 
киради. Диаметри 1 мм дан кичик бўлган томирлари эса мускул типидаги томирларга 
киради. 
Ўпка капиллярлари алвеолалар атрофида жуда қалин капиллярлар тўрини ҳосил 
қилади. Битта алвеолага бир неча капилярлар тўғри келади. Шунинг учун ҳам улар 
умумий алвеоляр-капиллярлар мембранасини ҳосил қилиб, самарали вентиляцион-
перфузион муносабатларни кучайтиради. Инсон тинч турганда капиллярлардаги қон 
алвеоляр ҳаво билан тахминан 0,75 сек алоқада бўлади. Жисмоний иш вақтида бу 
кўрсаткич деярли икки баробар қисқаради (0,35 сек). 
Ўпка артерияларида босим 15-25 мм сим уст, веналарида эса 6-8 мм сим уст га 
тенг.
Ўпка томирлари асосан қон томирни кенгайтирувчи толаларидан иннервация 
олади. Гуморал бошқарувчи омилларга. Адреналин, ацетилхолин, серотонин, гистамин, 
ангиотензин II, простогландинларни киритиш мумкин. 
Маҳаллий бошқарилиши эса метаболитлар билан боғлиқ. Бу омиллар ичида 
асосийлари бўлиб: кислород ва карбонат ангидриди тарангликларининг ўзгаришла-ридир. 
Лимфа системаси. Қон томир системасидан ташқари организмда лимфа томирлари 
ҳам мавжуд. Улар организмда дренаж вазифасини бажаради. Булар орқали сув, оқсиллар, 
коллоид эритмалар, ѐғлар эмулсияси, сувда эриган моддалар, ҳужайралар емирилишидан 
ҳосил бўлган моддалар қон тизимига қайтарилади. 
Нерв, мия тўқимасида ва терининг юза қаватидан ташқари барча тўқималарда 
лимфа капиллярлари бор. Улар берк халта-шаклида бошланиб, капиллярлари диаметри 
10 дан 100 мкм гача бўлади. Уларнинг деворлари осон чўзилувчи бўлиб, лимфа ҳосил 
бўлиши кучайганда 2-3 маротаба катталашиши мумкин. Бир неча капиллярлар қўшилиб 
лимфа томирларини ҳосил қилади. Лимфа томирлари йўлларида лимфа тугунлари 
жойлашади ва томирлари билан бир бутун тизимни ҳосил қилади. Тугунлар овал шаклда 
бўлиб, гурух бўлиб жойлашадилар. Инсонда уларнинг сони 460 та бўлади. Бир томони 
сал ботиқ бўлиб, даврозаси дейилади. Бу ердан артерия ва симпатик нерв толалари 
киради, вена ва олиб кетувчи лимфа томирлари чиқади. Лимфа тугунлари лимфоцитопоэз 
аъзоси ҳисобланади. Унинг пўстлоқ моддасида В-ва Т-лимфоцитлар ҳосил бўлади. 
Лимфа тугунлари нафақат механик вазифасини бажаради, балким биологик филтр 
ҳисобланади. Қондаги ҳар хил ѐт моддалар бактериялар, хафли ўсма ҳужайралар, 
токсинлар ва ѐғ оқсиллар ўтказилмай ушлаб қолинади. 
Лимфа суюқлиги иккита асосий йўлларда йиғилиб вена системасига қуйилади. 
Биринчиси кўкрак лимфа йўли, иккинчиси бўйин лимфа йўли. 
Лимфанинг таркиби ва хоссалари.  
Катта 
ѐшли 
одамда 
бир 
суткада 
интерстициал бўшлиққа 20 л суюқлик қондан ўтади. Ундан 2-4 л лимфа суюқлиги бўлиб, 
қон томирлар системасига қайтарилади. Қондаги оқсилларнинг 50-100% интерстицийга 
ўтади. Бу оқсилларнинг асосий қисми қон томирларига қайтарилиши керак, бундай 
вазифани лимфа системаси бажаради. 

---

88 
Оч вақтда ѐки ѐғсизроқ овқат истеъмол қилгандан сўнг йиғиб олинган лимфа 
суюқлиги тиниқ рангсиз суюқлик. Унинг таркибига ҳужайра элементлари, оқсиллари 
(202/л) липидлар, постмолекулали органик бирикмалар (аминокислота-лар, глюкоза, 
глицерин), электролитлар киради. Ёғли овқат истеъмол қилгандан сўнг ичаклар лимфа 
суюқлиги ва кўкрак лимфа суюқлиги таркиби–оқ-сут рангига киради. Бунинг сабаби 
унинг таркибида ѐғ томчилари кўп бўлади. Ҳужайра элементларининг асосий қисми 
лимфоцитларга тўғри келиб, уларнинг сони 8.10
9
/л га тенг. Эритроцитлар жуда оз 
миқдорда бўлади. Уларнинг сони тўқималар жарохатланганда ортади. Тромбоцитлар эса 
бўлмайди. Макрофаг ва моноцитлар жуда оз. Лимфанинг ион таркибида қон плазмаси ва 
интерстиционал суюқлик ион таркибига ўхшаш. Лимфа суюқлиги таркибида қон 
плазмасида мавжуд қон ивишида иштирок этувчи омилларнинг ҳаммаси оз миқдорда, 
антителолар турли ферментлар бор. Холистерин ва фосфолипидлар липопротеинлар 
ҳолида учрайди. 
Лимфанинг ҳосил бўлиши. Лимфа суюқлиги ҳосил бўлиши филтрация, диффузия ва 
осмос ҳодисаларига асосланган. Капиллярлардаги ва тўқималараро суюқликнинг 
гидростатик босими фарқи ҳисобига содир бўлади. Капиллярлар деворининг 
ўтказувчанлиги катта ўрин тутади. Турли ўлчамдаги заррачаларни лимфа томирларидан 
улар бўшлиғига ўтишининг икки йўли мавжуд. Улардан биринчиси–капиллярлар девори 
орасидаги ѐриқлар кенгайиб, торайиб туриши мумкин. Улар кенгайиб йирик молекулали 
заррачаларни ўтказади. Иккинчи йўли-эндотелий ҳужайралари цитоплазмаси орқали 
микропиноцитоз пуфакчалари ва везикулалар ѐрдамида ўтади. 
Лимфа ҳосил бўлишида тўқима ва қон томир капиллярларидаги гидростатик ва 
онкотик босим асосий ўрин эгаллайди. Қоннинг гидростатик босимининг ортиши лимфа 
ҳосил бўлишини кучайтиради, онкотик босимининг ортиши эса аксинча. 
Лимфанинг ҳаракатланиш механизми. Лимфанинг ҳаракати уни лимфа 
капиллярларида ҳосил бўлишидан бошланади. Лимфа суюқлигининг ҳосил бўлиши 
жойидан бошлаб, то бўйин соҳасидаги веналарига қуйиладиган жойгача унинг ҳаракатини 
лимфангионларнинг ритмик қисқариши таъминлайди. Лимфангионлар, найсимон 
микроклапанлар бўлиб, ўзини таркибида лимфани ҳаракати учун зарур бўлган барча 
элементлар мавжуд: Мускул қавати, дистал ва проксимал клапанлар мавжуд. Лимфа 
суюқлиги капиллярлардан кичик лимфа томирларига силжигандан сўнг лимфангионлар 
лимфа билан тўла бошлайди ва унинг томирлари қисқара бошлайди. Мускуллар 
қисқариши унинг ички босимини оширади ва дистал қисм клапани ѐпилиб проксимал 
қисм клапани очилади. Натижада лимфа навбатдаги лимфангионга силжийди . 
Лимфангионлар шу тариқа веналарга қуйиладиган жойигача ишлайди. Гўѐки юрак 
ишига ўхшаб, систола ва диастоладан иборат бўлади. Уларнинг қисқаришлари бир 
минутда 8-10 тагача бўлиши мумкин. 
Лимфанинг ҳаракатига скелет мускулларининг қисқариши ҳам таъсир этади. Унинг 
ҳаракатига яна қорин бўшлиғидаги босим ва ҳазм аъзолари ҳаракати таъсир этади. Бундан 
ташқари аортанинг пулсацияси ва нафас ҳаракатлари ҳам таъсир этади. Нафас олганда 
лимфа йўллари кенгаяди, нафас чиқарганда тораяди. 
Лимфа томирлари адренергик ва холинергик нерв толалари: билан таъминланган. 
Уларнинг иннервацияси артериялар иннервациясидан 2-2,5 баробар кучсизроқ. 
Адренергик ва холинергик толалар кичик диаметрик лимфа томирларни катта диаметрлик 
томирларга ўтаѐтган жойларда ва клапанлар бор жойларда кўпроқ тўпланган. 
Симпатик 
нервларнинг 
қўзғалиши 
лимфа 
томирларини 
кискартиради- 
парасимпатик нервларнинг қўзғалиши эса ҳам қисқаришини, ҳам кенгайишини
таъминлайди. Кўкрак йўли икки томонлама иннервация олади, ҳам симпатик, ҳам 
парасимпатик. Қўл ва оѐқларнинг лимфа томирлари фақат симпатик толалардан 
иннервация олади. Магистрал ва периферик лимфа толаларида қисқаришлар ритми 
миоцит мембранасидаги α-адренорецепторлар фаоллашиши ҳисобига келиб чиқади. 

---

89 
Лимфа томирлари қисқаришларини тормозланиши эса АТФ чиқиши ва β-
адренорецепторларни фаоллашиши ҳисобига амалга ошади. 
Адреналин лимфа оқишини кучайтиради ва кўкрак йўлларида босимнинг 
қисқаришлар частотаси ва амплитудасини оширади. 
Лимфа системасининг вазифалари. Лимфа системасининг асосий вазифа-ларидан 
интерстиционал бўшлиқдаги оқсиллар, электролитлар ва сувни қонга қайтаришдан 
иборат. Бир кунда лимфа таркибида капиллярларга филтрланган 100 гр оқсил 
интерстициал бўшлиқдан қонга қайтарилади. Овқат ҳазм қилиш канали орқали сўрилган 
кўпроқ моддалар, биринчи ўринда ѐғлар лимфа системаси орқали ташилади. Юқори 
молекулали ферментлар, айниқса гистаминаза ва липаза қонга асосан лимфа системаси 
орқали тушади. Лимфа системаси қон кетган жойдан қон оқиши тўхтагандан сўнг 
эритроцитларни чиқариб юборувчи, бундан ташқари тўқималарга тушган бактерияларни 
зарарсизлантириш ва чиқариб ташлаш вазифасини бажаради. Лимфа системаси 
лимфоцитларни, ҳамда иммунитетнинг асосий омилларини ишлаб чиқариш ва ташишини 
амалга оширади. Бирон бир юқумли касаллик пайдо бўлса, лимфа тугунлари бактерия ва 
токсинларни ушлаб қолиши ҳисобига яллиғланади. Инфекция юққан пўстлоқ моддасида 
жойлашган филтрацион система ѐрдамида стерилланади.
Хозирги кунда тиббиѐтнинг энг ѐш янги бўлими бўлмиш, эндолимфотерапия кенг 
кўламда самарали натижалар бермокда. Доривор моддалар лимфа системасига 
юборилмоқда. Лимфотроп терапия даволашда қўлланилмоқда.