Нормал физиология курсига кириш

Юрак- қон томирлар физиологияси 
 
 
Қон ўзининг мураккаб ва турли вазифаларини фақат доимо ҳаракатда 
бўлгандагина бажара олади. Қон ҳаракатини юрак таъминлайди. 
Ингилиз врачи, анатоми ва физиологи Вилям Гарвей 1628 йилда ўзининг 
«Ҳайвонларда юрак ва қон ҳаракатини анатомик текшириш» номли асарида қон 
айланишни катта ва кичик доиралари ҳақида, юракнинг қонни харакатга келтирувчи аъзо
эканлаги ва қонни ѐпик системада узликсиз ҳаракати ҳакида туғри тасаввур берди. 
Қон организмда ҳаракатланар экан, қон айланишининг катта ва кичик доирасини 
босиб ўтади. Катта доираси юракнинг чап қоринчасидан бошланиб, аорта, йирик 

---

62 
артериялар, капиллярлар, венула ва веналарни ўз ичига олиб юракнинг ўнг бўлмасида 
тугалланади. Ўнг бўлмадаги қон ўнг қоринчага утади ва у ердан қон айланишнинг кичик 
доираси бошланиб, ўпка артериялари ва унинг барча тармоклари, ўпка артериолалари, 
капиллярлари, венулалар ва веналарни ўз ичига олади ва юракнинг чап бўлмачасига 
қуйилади. Чап бўлмачадан қон чап қоринчага қуйилиб ўз фаолиятини давом эттиради. 
Шундай қилиб кичик қон айланиш доираси организмни ташқи муҳит билан боғлайди, 
кислородга тўйиниб, карбонат ангдридини ташқарига чиқариб юборади. Катта қон 
айланиш доираси эса аъзо ва ҳужайралар билан боғлайди.
Қон айланиш доираси.Юрак фаолияти.Юрак мускулли аъзо бўлиб, унинг 
деворлари уч каватдан ташкил топган: эндокард, миокард ва эпикард.Миокард қўндаланг 
тарғил мускуллардан иборат бўлиб, скелет мускулларидан физиологик ҳоссалари билан 
фарк қилади. Морфолагик ва функционал ҳоссаларига кўра, юракнинг мускуллари икки 
турга бўлинади: 1-бўлмачалар ва қоринчаларнинг типик толалари, 2-ритм етакчиси 
вазифасини ва ўтказувчи тизимни ҳосил қилувчи атипик толалар. Юракнинг кўндаланг 
тарғил мускуллари: кўзғалувчанлик, ўтказувчанлик, қисқарувчанлик ва автоматия 
ҳоссаларга эга. Юрак мускулларининг таъсиротларга қўзғалиш билан жавоб бериши 
қўзғалувчанлик дейилади. Қўзғалиши юрак мускулининг қисқаришига, яъни таранглигини 
ортиши ѐки мускул толасининг калта тортишига сабаб бўлади, бу қисқарувчанлик деб 
аталади. 
Юрак мускуллари утказувчанлик, яъни ҳаракат потенциалини тола бўйлаб 
тарқатиш ҳусусиятига эга. 
Юрак автоматияси-унинг ўзида юзага чиқадиган импулслар ҳисобига
қисқаришидир. 
 
Юрак автоматияси.Ташқи таъсиротларсиз ҳужайранинг ўзида ҳосил бўладиган 
импулслар ҳисобига юрак мускулларининг қисқариши юрак автоматияси деб аталади. 
Агар бақа юрагини ажратиб олиб, рингер эритмасига солиб қў йилса, у бир неча соат 
қисқариб туриши мумкин. Иссиқ қонли ҳайвонлар юраги ажратиб олиниб, тегишли 
шароитлар яратилса, бир неча кун қисқариб туриши мумкин.
Юрак автоматияси табиати ҳозирги қунгача тўлиқлигича аниқланмаган. Буни 
исботловчи бир неча назариялар мавжуд бўлиб (нейрон, миоген, гормонал), миоген 
назария тўғри деб ҳисобланмоқда. Қўзғалишларни ҳосил бўлиши атипик мускуллар 
пейсмеккерлар фаолияти билан боғлиқ. Бу мускулларда саркоплазма кўп, 
миофобриллалар оз бўлиб гўѐки эмбрионал мускул тўқимасини тузилишига ўҳшаш. 
Атипик мускуллар юракни ўтказувчи тизимини ҳосил қилади. Улар юракнинг 
тугунларида жойлашган. 
Юрак ритмини бошқаруви тугун-синоатриал тугун ҳисобланади. У атипик 
ҳужайралар тўплами, юқори ва пастки кавак веналарни ўнг бўлмачага қўйилаѐтган жойлар 
оралиғида жойлашган.
Атриовентрикуляр тугун ўнг бўлмачанинг пастки-бўлмача ва қоринча орасидаги 
тўсиқнинг ўнг қисмида жойлашган. Шу тугунлардан Гис тутами бошланади. Гис тутами 
атрио-вентрикуляр тўсиқдан ўтибоқ икки тармоққа қоринчалар бўйлаб тарқалувчи ўнг ва 
чап оѐқларга бўлинади. Бу оѐқчалар Пуркинье толаларини ҳосил қилиб, қоринчалар 
миокардига беради.
Атипик мускул толалари функционал жихатдан бир ҳил эмас. Синоатриал 
тугуннинг бир неча ҳужайралари хақиқий пейсмекрлар ҳисобланади, яъни спонтан ўз-
ўзидан тарзда ҳаракат потенциалини юзага чиқара олади. Қолган хужайралар эса латент 
бошқарувчиларга киради. 
Ҳақиқий ва латент пейсмеккерларда ишга миокардлардан қўзғалиш ритмларини 
ҳосил бўлиши билан фарк қилади. Бу ҳужайралар диастола вақтида юқори ион 
утказувчанлик ҳусусиятига эга бўлиб пейсмеккер потенциалини секин диастолик 
деполяризацияси ҳосил бўлишига олиб келади. Бу вақтда маҳаллий тарқалмайдиган 
қўзғалиш вужудга келади. Ҳакикий пейсемеккерда латент пейемекерларга нисбатан 

---

63 
бўсаға соҳаси тезроқ етиб боради. Бу диастолик деполяризация соҳасига етиб бориши
билан, тарқалувчи ҳаракат потенциали юзага келади.