Нормал физиология курсига кириш

 
Нафас мускуллари
 
иннервацияси. Барча скелет мускуллари каби нафас мускуллари 
ҳам соматик нерв системасидан тармоқ олади. Диафрагмани иннервация қилувчи 
нейроннинг танаси орқа мия III-IV бўйин сегментининг олдинги шохларидан иннервация 
олади. Қобирғалар ва қорин мускуллари эса орқа миянинг кўкрак сегментларидан 
иннервация олади. Агар орқа мия кўкрак ва бўйин сегментлари оралиғидан кесиб қўйилса, 
диафрагма ѐрдамида нафас олиш сақланиб қолади, қобирғалар ѐрдамида нафас олиш 
тўхтайди, чунки диафрагма нервининг мотонейрони кесилган жойдан юқорида қолади. 
Орқа мия узунчок мия остидан кесиб қўйилса, нафас таққа тўхтайди. Бироқ, бурун ва 
хиқилдоқни бевосита узунчоқ миядан чиқарадиган нервлар билан иннервацияловчи 
ѐрдамчи нафас мускуллари қисқариши бир неча вақт давом этиб туради. 
Ҳайвонларда узунчоқ миянинг қуйи қисмига шикаст етказилганда нафас тўхташи 
мумкинлиги XVIII асрда маълум бўлган. 1842 йилда Флуранс узунчоқ миянинг айрим 
қисмларини шикастлаб ва таъсирлаб, нафас маркази узунчоқ мияда жойлашганлигини 
тажриба йўли билан исботлаб берди. 1885 йилда Н.А.Миславский узунчоқ миянинг айрим 
қисмларини шикастлаб, нафас маркази узунчоқ миянинг IV қоринча туби каудал қисмида 
жойлашган тузилмалар йиғиндиси эканлигини аниқлади. Бундан ташқари олим нафас 
марказини икки қисмдан - нафас олиш (инспиратор) ва нафас чиқариш (экспиратор) 
марказлардан иборат эканлигини ҳам исботлаб берди. 
Кейинги олиб борилган тадқиқотлар шуни кўрсатдики, нафас маркази узунчоқ мия 
тўрсимон формациясини медиал қисмида оvех соҳасида, stria acustica қисмида жойлашган
бўлиб икки: инспиратор ва экспиратор қисмлардан иборат. Узунчоқ миянинг тўрсимон 
формациясида яна нафас нейронлари деб аталадиган тузилмалар ҳам аниқланган, 
уларнинг айримлари нафас олганда, айримлари нафас чиқарганда фаоллашади.
Узунчоқ миянинг дорсомедиал ва вентролатерал соҳаларида жойлашган қуйидаги 
нафас нейронлари типлари аниқланган: 1) эрта инспиратор нейронлари, нафас олишнинг 
бошланишида максимал қўзғалади; 2) кечикувчи инспиратор нейронлар, нафас олиш 
охирида максимал қўзғалади; 3) тўлиқ инспиратор нейронлар, инспирациянинг барча 
вақтида қўзғалади. Узунчоқ миянинг катта қисмини эгаллаб турган нейронлар экспиратор 
ва инспиратор нейронлардан иборатдир. Бу гурух нейронлар қобирғалараро ва қорин 
мускулларига пастга тушувчи тармоқларни беради. Орқа миянинг инспратор нейронлари 
асосан II-VI кўкрак, экспиратор нейронлари эса VIII-X кўкрак сегментларида йиғилган. 
Вентрал гурух нейронларининг каудал қисми фақат экспиратор нейронлардан 
иборат. Барча экспиратор нейронлардан орқа мияга аксонлар боради. Булардан 40 % ички 
қобирғалараро мускулларни, 60% эса қорин мускулларини иннервация қилади. 

---

98 
Нафас маркази нейронлари уч гурухга бўлинади: 1) юқори нафас йўлларини 
иннервация қилувчи, нафас йўлларида ҳаво ҳаракатини бошқарувчи нейронлар. 2) Орқа 
мия мотонейронлари билан синаптик боғлар ҳосил қилиб, нафас олиш ва чиқариш 
мускуллари ишларини бошқарувчи нейронлар. 3) Нафас марказини бошқа марказ 
нейронлари билан боғловчи проприобулбар нейронлар. Нафас ритмини бошқаришда 
иштирок этади. 
Варолиев кўприги соҳасида нафас нейронларининг икки ядроси жойлашган: 
медиал парабрахиал ва Шатр (Келликер) ядроси. Агар ҳайвонларда мия ўзаги Варолиев 
кўприги остидан кесиб қўйилса, нафас ҳаракатлари сақланиб қолади. Фақат ажралган 
ҳолда юқоридан келувчи импулслардан маҳрум бўлган марказ, примитив (оддий) нафас 
олишни таъминлайди холос. Узоқ нафас чиқариш, қисқа узилиб турувчи нафас олиш 
билан алмашиниб туради. Узлуксиз кетма-кет нафас олиш ва чиқаришни бир-бири билан 
алмашиниб ритмик ишлаши учун Варолиев кўприги нейронлари иштирок этиши шарт. 
Варолиев кўпригининг олдинги қисмида пневматоксик марказ нуқтаси аниқланган. Бу 
марказни емириш нафас олиш ва чиқариш жараѐнини узайишига, таъсирлаш эса нафас 
циклларини аввалгидек содир бўлишига олиб келади. 
Варолиев кўприги марказлари адашган нервни икки томонлама кесиш билан 
биргаликда шикастланса, ҳайвонларда нафасни нафас олиш босқичида тўхташига олиб 
келади ѐки бу инспиратор апнейзис деб аталади. Инспиратор апнейзис кам, қисқа вақтли 
ва тез такрорланувчи нафас чиқариш билан алмашиб туради.
Узунчоқ миядаги нафас марказининг нейронларига ритмик автоматия хос. Нафас 
маркзига 
келувчи 
афферент 
импулслар 
тўхтатиб 
қўйилгандан 
кейин 
ҳам 
биопотенциалларнинг ритмик ўзгаришлари рўй бериши уларни электр асбоблар билан 
қайд қилиш мумкинлиги нафас марказида автоматия борлигини кўрсатади. 
Нафас марказининг ўзидаги модда алмашинув жараѐнлари ва уни карбонат 
ангидридга нисбатан юксак сезгирлиги нафас марказининг автоматик равишда 
қўзғалишига сабаб бўлади. Ўпка рецепторлари, томирларнинг рефлексоген соҳалари, 
нафас мускуллари, скелет мускулларининг рецепторлари, шунингдек марказий нерв 
системасининг юқорироқдаги қисмларидан келадиган импулслари, ниҳоят гуморал
таъсирлар нафас марказининг автоматиясини бошқариб туради.
Нафас марказининг автоматияси юрак мускуллари автоматиясидан фарқ қилади. 
Биринчидан, нафас маркази бошқа марказлар билан алоқада бўлиши шарт. Иккинчидан, 
бу марказга рецепторлардан, айниқса хеморецепторлардан афферент импулслар келиб 
туриши керак.