|
e
R
E r
r
r
R
(24.1)
bunda:
e — sfera zaryadi, R — uning radiusi. U holda muvozanat
holatidan (sfera markazidan)
r oraliqda turgan elektronga
2
3
1
e
R
f
eE
r
kr
(24.2)
kuch ta’sir qiladi. Bunday sharoitda biror yo‘l bilan muvozanat
holatdan chiqarilgan elektron
2
3
1
e
mR
k
m
(24.3)
siklik chastota bilan tebranadi (
m — elektron massasi). Oxirgi
ifodadan
2
3
2
1
e
m
R
(24.4)
82- rasm.
82- rasm.
82- rasm.
82- rasm.
82- rasm.
R
e
r
Uning murakkab tuzilishini isbotlovchi
birinchi
nazariy modelni
nazariy modelni
nazariy modelni
nazariy modelni
nazariy modelni 1903 yilda
elektron kashf etgan mashhur ingliz fizigi
J. Òomson taklif qildi.
Ushbu modelga asosan atom musbat
elektr zaryadi bilan bir tekis zaryadlan-
gan sferadan iborat bo‘lib, ichida elektron
joylashgan bo‘ladi (82- rasm). Sferaning
yig‘indi musbat zaryadi elektron zaryadiga
teng bo‘lib, atom bir butun holatda
elektr
elektr
elektr
elektr
elektr
www.ziyouz.com kutubxonasi
1 1 1
ni topish mumkin. Elektronning tebranish chastotasini
c
munosabatdan topilsa va bunda
0, 6
mkm (spektrning ko‘rinuv-
chan sohasi) deb olinsa, bu to‘lqin uzunligiga
15
1
3 10
c
chas-
tota mos keladi.
Uni va
19
1, 6 10
C
,
e
12
0
Ф
м
8, 85 10
,
31
9,1 10
kg
m
larni
(24.4)ga qo‘yib, Òomson atomining radiusi
10
3 10
м
= 3
R
A
ekanligini topamiz. Demak, atom radiusining tartibi 10
–10
m yoki
10
–8
sm tartibida bo‘lib, u atomning gazokinetik o‘lchamlari bilan
mos tushar ekan.
Atomning Òomson modeli nazariy bo‘lganligi uchun uni
tajribada tekshirish lozim edi. Ushbu ishni Rezerford va uning
shogirdlari 1906—1911- yillarda
fundamental
fundamental
fundamental
fundamental
fundamental tajribalar asosida
amalga oshirishdi. Bunda ular o‘zidan
α
-
zarralarni
zarralarni
zarralarni
zarralarni
zarralarni chiqaruvchi
radioaktiv moddalardan
radioaktiv moddalardan
radioaktiv moddalardan
radioaktiv moddalardan
radioaktiv moddalardan foydalandilar va
α
- zarralarning boshqa
moddalar bilan to‘qnashuvlarini o‘rgandilar,
α
- zarra butunlay
ionlashgan geliy atomi bo‘lib, uning massasi elektron massasidan
taxminan 8000 marta katta, musbat zaryadi esa moduli jihatidan
elektron zaryadidan ikki marta kattadir.
α
- zarralarning tezligi juda
katta — yorug‘lik tezligining 1/15 ulushiga tengdir. Rezerford
tajribasining g‘oyasi juda sodda edi. Agar atomning Òomson modeli
haqiqatga to‘g‘ri kelsa, juda yupqa metall plyonka (folga)dan tez
harakatlanuvchi
α
- zarralarning ensiz dastasi o‘tkazilganda, tajriba
o‘tkazuvchilar bu zarralarning sezilarli og‘ishlarini kuzatmasliklari
kerak. Rezerford bu zarralar bilan og‘ir elementlarning atomlarini
bombardimon qildi. Elektronlarning zaryadi manfiy va massasi juda
kichik bo‘lganligidan, ular
α
- zarralarning trayektoriyasini sezilarli
o‘zgartira olmaydi.
Atomning musbat zaryadli qismigina
α
- zarralarning sochilishiga
(harakat yo‘nalishining o‘zgarishiga) sabab bo‘lishi mumkin.
Shunday qilib,
α
- zarralarning sochilishiga qarab atom ichida musbat
zaryadning va massaning taqsimlanish xarakterini aniqlash
mumkin.
Rezerford tajribasining sxemasi 83- rasmda ko‘rsatilgan.
Rezerford moddadan chiqayotgan
α
- zarralar oqimi diafragma
orqali o‘tgandan so‘ng tekshirilayotgan moddadan (oltin, mis va
boshqa) yasalgan yupqa folgaga tushadi. Folga atrofida aylana oluvchi
rux sulfid qoplangan ekranning
α
- zarralar tushgan joyida chaq-
www.ziyouz.com kutubxonasi
1 1 2
nashlar paydo bo‘ladi. Chaqnashlar mikroskop yordamida
kuzatiladi.
Òajribalarning ko‘rsatishicha, qalinligi bir necha ming atom-
lararo masofaga teng bo‘lgan plyonkadan o‘tishda
α
-zarralar o‘z
harakat yo‘nalishlarini o‘zgartirar, ya’ni sochilar ekan. Sochil-
gan
α
- zarralar ichida 90° va undan kattaroq burchakka, masalan
180° burchakka sochilgan
α
- zarralarni kuzatish mumkin. Dar-
haqiqat, musbat zaryad atomning butun hajmi bo‘ylab taq-
simlangan deb hisoblansa, bunday natijani tasavvur qilish
mumkin emas edi. Bunday taqsimlanganda musbat zaryad
α
-
zarrani orqaga itarib yuborishi uchun yetarli darajadagi kuchli
elektr maydon hosil qila olmaydi. Bu natijalarni tahlil qilib,
Rezerford
α
- zarralarning sochilishini, agar musbat zaryadlar
va atom massasi folga hajmi bo‘yicha bir tekis emas, balki fazoning
juda kichik sohasiga yig‘ilgan deyilsa, osongina tushuntirish
mumkin, degan xulosaga keladi. Ana shunga ko‘ra, Rezerford atom
yadrosi — atomning deyarli butun massasi va butun musbat
zaryadi yig‘ilgan kichik o‘lchamli jism ekanligi haqidagi g‘oyani
ilgari surdi, shu bilan birga Òomsonning nazariy atom modeli
noto‘g‘ri ekanligini isbot qildi.
Rezerford o‘z tajriba natijalariga asoslangan holda
atomning
atomning
atomning
atomning
atomning
yadroviy planetar modelini
yadroviy planetar modelini
yadroviy planetar modelini
yadroviy planetar modelini
yadroviy planetar modelini taklif qildi. Bu modelga ko‘ra, atom
markazida uning deyarli butun massasi yig‘ilgan musbat zaryadli
yadro joylashgan bo‘lib, elektronlar atom ichida tinch tura
olmaganligi uchun (chunki bunda ular yadroga qulab tushgan
bo‘lardi), ular yadro atrofida xuddi Quyosh atrofida planetalar
83- rasm.
83- rasm.
83- rasm.
83- rasm.
83- rasm.
radioaktiv
modda
diafragma
sochuvchi
fol’ga
mikroskop
ekran
www.ziyouz.com kutubxonasi
1 1 3
mazkur kimyoviy elementning tartib nomeriga teng ekan. Atom
neytraldir, shuning uchun atom ichidagi elektronlar soni
yadroning zar-yadi singari, elementning davriy sistemadagi tartib
nomeriga teng.
Yuqorida ko‘rilgan tasavvurlar asosida Rezerford
α
-zarralarning
sochilish nazariyasini rivojlantirdi va bu asosida o‘zining mashhur
formulasini keltirib chiqardi.
Rezerford formulasi
Rezerford formulasi
Rezerford formulasi
Rezerford formulasi
Rezerford formulasi quyidagicha:
2
2
4
2
2
,
sin
Do'stlaringiz bilan baham: |
