Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti arxeologiyadan izohli lug

D
Dalvarzintepa – shimoliy Baqtriya hududida Kushonlar davriga oid eng yirik – 36 gektar maydonni egallagan shahar hisoblangan. Bugungi kunda Surxondaryo viloyatining Sho‘rchi shahridan 10 km shimoli-sharqda joylashgan. Dalvarzintepadan zadogonlarning uylari, hunarmandlar mahallasi, mil. avv. I asrga oid shahar tashqarisida budda ibodatxonasi, shahar markazida milodiy II–III asrlarga oid budda ibodatxonasi majmuasi, shaharning shimoli-g‘arbiy qismida Baqtriya xudosiga bag‘ishlangan ibodatxona izlari topilgan. Bu ibodatxonadan ruhoniylar va chaqaloqlar aks etgan ajoyib devoriy surat topilgan. 1972-yilda 20 xonadan iborat uy ichidan oltin buyumlar xazinasi topilgan. G.A.Pugachenkova Dalvarzintepani kushonlarning ilk poytaxt shahri bo‘lgan deb ko‘rsatadi. Xitoy yilnomalarida u Xodzo deb atalgan.
Darband devori – ahamoniylar davrida Temir darvozadan 4 km janubda bunyod etilgan. Mil. avv. II asrlarda qayta ta’mirlangan. Darband Surxondaryo viloyatining shimoliy qismida Sheroboddaryo vohasida, Darband qishlog‘idan 3 km g‘arbda joylashgan. Bu yerdan Baqtriyadan Sug‘dga o‘tadigan yo‘l bo‘lgan. Darband devori Darband darasidan Uzundaragacha bo‘lgan hududda, ya’ni g‘arbiy Hisor tog‘ tizmasida, Sarimas va Suvsiz tog‘ tizmalari oralig‘ida barpo qilingan. Devor uzunligi 1,5 km, qalinligi 4 m, balandligi 5-6 m bo‘lib, devor kvadrat shakldagi (32x32x11, 33x33x11) xom g‘ishtdan qurilgan. G‘ishtlarga “alfa”, “pi” shaklidagi tamg‘alar bosilgan. Devor ikki qator bo‘lib, oralig‘i tuproq va tosh bilan to‘ldirilgan. Kirish joyi burj bilan himoyalangan. To‘g‘ri burchakli shinaklar qiyalatib qo‘yilgan.
Devkesgan g‘ovi – qadimgi Xorazm davlatining shimoliy chegarasini ko‘chmanchilardan himoya qilish uchun mil. avv. V–IV asrlarda bunyod etilgan. Hujum paytida himoya zonasi, tinchlik paytida iqtisodiy ayirboshlash markazi vazifasini bajargan. G‘ov Qoraqalpog‘iston Respublikasining Qo‘ng‘irot tumani hududida joylashgan. U Ustyurtning janubi-sharqiy do‘ngligining eng tor qismiga qurilgan. G‘ov sershag‘al tuproqdan ko‘tarilgan. Uning balandligi 1-2 metr, eni 5 metrgacha bo‘lib, uzunligi 2600 metr. G‘ovni mustahkamlash uchun qumtosh plitadan va handakdan foydalanganlar. Bu yerda nazoratni kuchaytirish uchun yana qo‘shimcha 4ta bino qurilgan. Ularning ikkitasi chegara zastavasi, bittasi qo‘mondonlik punkti, yana biri ko‘chmanchilar bilan tovar ayirboshlash punkti bo‘lsa kerak deb xulosa berishgan. G‘ovdan o‘tishda adashtirma darvoza qurilgan.
Dilberjin – Afg‘onistondagi Balx shahrining shimoli-g‘arbiy tomonida joylashgan. “Dilberjin” nomi qishloq nomidan olingan. Yozma manbalarda bu shahar Yevkratiya deb atalgan. Shahar uch qismdan iborat bo‘lgan: doira tarhida qurilgan ark, uning atrofida to‘g‘ri to‘rtburchak shaklida shahriston qurilgan. Shahar tashqarisida aholi uylari bo‘lgan. Shahar arki ahamoniylar davrida qurilgan.