Низомиддин млҳмудов дурдона худойберганова

ёпи-
рилишади
(Ж. Абдуллахонов. Тарки дунё). Ракибларнинг ку- 
юндай 
бостириб келишлари
, ўточар яроғлардан ўқ ёғдириб, 
хаммаёқнинг вайронасини чиқаришлари учун қулайлик туғилади 
(Ж. Абдуллахонов. Тарки дунё). Улар шовқин-сурон билан, 
куюндай 
бостириб келишди.
Жияни билан жўрасини кўриб, 
унинг бахридили очилиб кетди (X. Султонов. Ажойиб кунлар- 
нинг бирида). Йигит йўлакка яқинлашмасидан қуюндай 
ёпи-
рилиб,
уч қиз кириб келди (А. Абдуллаев. Дард). Овози дў- 
риллаб 
қолган 
тенгдошлари 
куюндек 
ёпирилиб 
келди
(Ў. Ҳошимов. Тушда кечган умрлар).
3. 
Чарх урмоқ, айланмоқ.
Одамни рухий кийнокка соладиган 
ўй-хаёл, ҳис-туйғу, гап-сўз кабилар ҳақида.
Ибн Сино ҳамон 
ўйга толиб, лойгакда бош эгиб турар, 
унинг дилидаги ҳислар куюндай 
чарх урар,
алам заҳархандага, 
заҳарханда аччик апамга айланар эди (О. Ёқубов. Кўхна дунё). 
Қаландар Қарноқий усиз хам учиб кетаётган бўлиқ аргумоғини 
аёвсиз қамчилаб бораркан, фикрлари куюндай 
чарх урарди
(О. Ёкубов. Улуғбек хазинаси). Унинг фикру ёдида битта савол 
куюндай 
айланарди
(У. Ҳамдам. Мувозанат). Мирзо Улугбек 
хаёли куюндай 
чарх уриб,
яна бахмалдай тиниқ тубсиз фалак- 
ка кўз тикди (О. Ёкубов. Улуғбек хазииаси). Аброр Шукурович 
хаёлида куюндай 
чарх урган
бу аламли ўйларни аранг жилов- 
лаб кайнатасига қаради. (О. Ёқубов. Диёнат). Мирзо Улугбек 
аъэойи баданини чулғаб олган совук вахимадан тирноқларигача 
музлаб, гаранг бўлиб турар, хаёлида эса яна ўша нотинч ва 
исёнкор ўйлар куюндай 
чарх урар эди
(О. Ёкубов. Улуғбек ха- 
зинаси).
307
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Қ У З И Ч О Қ
Қ Ў З И Ч О Қ Д А Й
Сакрамоқ, иргишламоқ.
Хурсандлик билан сакраб-ўйнамок. 
Асосан, одам ҳақида.
Пари деса дегудек, юришларида бир навозиш, тиркишдан 
караётганимни сезгандай эркаланиб, кўзичоқдай 
сакраб-сакраб
келади (Б. М. Али. Кўктўнлилар). Ёдгормурод бир ажиб қувнаб, 
кўэнчоқдай 
сакраб
ўйноклай кетди (М. Мансур. Жудолик диё- 
ри). Бепоён адирларда кўзичоқдек 
иргигилаб,
майсаларга дума- 
ласанг, гирдоб каби ғалаён кўтарсанг (Ф. Мусажонов. Ҳиммат).
Қ Ў З И Қ О Р И
н
( Х У Д Д И ) Қ Ў З И Қ О Р И Н Д А Й
Бодраб чиқмоқ (I/ потраб чиқмоқ), кўпаймоқ.
Дувиллаб чик- 
мок, кўплаб мунтазам пайдо бўлмок.
Ажабмаски, Фалония деганлари кейинги йилларда қўэи- 
қориндай бодраб чиқаётган янги, мустакил, тинчликпар-вар 
давлатлардан бўлса (М. М. Дўст. Лолазор). Александра Пав- 
лонна кибр билан дугоналарига бир-бир назар ташларкан: - Эрим- 
нинг айтишича, - дея аллакандай кин билан сўз бошлади. -
Ҳамма ёқни каланғи-касанғи дайдилар босиб кетганмиш. Ҳар 
кадамда қўзиқориндай 
потраб чиқади
унакалар, дейди (3. Қу- 
ролбой қизи. Машаққатлар гирдоби). Кеча унинг душма- 
ни бир Тўхтамиш бўлган бўлса, энди улар ёмғирдан сўнгги 
кўзикориндек 
купаяди
ва охир-оқибатда Ўрусхонга тинч- 
лик бермайдилар (Н. Кобул. Буюк Турон амири ёхуд акл ва 
килич). Азал шундай: ёв қочса, Кўпаяди ботирлар, Худди 
кўзиқориндай Униб чикар 
потирлаб
(Т. Адашбоев. Тоғларга 
термулган хаёл). Нигоҳи Тошкентнинг осмонўпар бинолари- 
га, бир-бирини кувиб кетаётган машиналарга, янги массивлар- 
да қўзиқориндек 
потраб ётган
бетон уйларга тушса-да, хаёл 
кўзлари Каспий соҳилида эллипс шаклида ястаниб ётган Боку- 
ни, унинг сершовқин кўчаларини кўрар... эди (М. Ҳазраткулов. 
Кўккўл). «Лхши» дедингизми? Тенгсиз эди! Унинг авжи хозир 
кўзикориндай чиқаётганларнинг ҳеч бирида йўк эди (Т. Ма- 
лик. Шайтанат). Шеъриятимизда «дард», «огриқ» деган сўзлар 
ёмғирдан кейинги кўзикориндек 
бодраб кетди
(Н. Рахимжонов. 
Мустакиллик даври ўзбек шеърияти).
308
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

К Ў Й
К Ў Й Д А Й ( К А Б И , С И Н Г А Р И )
1. 
Ювош.
Тезда қизишиб кетмайдиган, кескин, қизғин 
харакатларга мойил бўлмаган.
Ҳамма нарсанинг оқибатини ўйлайвериб, кўйдай 
ювош,
чумчуқдай қўрқок бўп копман, - Садир нозир унинг кўзларига 
қаттиқ тикилди (Н. Норқобилов. Тоғ одами). Мусулмонқул 
...кўй каби 
ювош
Тошкент хокими Салимсоқбекни ўлдириб, 
ўрнига Азизбекдек золимни белгилади ва ўзини мингбоши эъ- 
лон қилиб, ақлсиз бир гўдакни хон кўтариб, эл елкасига мин- 
ди. (А. Қодирий. Ўткан кунлар). Ҳамманг қўйдай 
ювош
тор- 
тиб келасанлар-да, думчаларингга нам теккач, одамни писанд 
қилмай кўясанлар (И. Зойир. Қисмат ўчи). Илгари, бу хона- 
донга тез-тез келиб юрган махалда у кўйдай 
ювош,
кизлардай 
тортинчоқ кўринар, чехраси ҳам бошқача, жуда мулойим эди 
(О. Ёкубов. Улуғбек хазинаси). Тўкли мерган кўйдек 
ювош,
му- 
тавозе ўтирибди (Ойбек. Навоий). Шошманглар, кўлга етайлик. 
Бобомнинг кўйдек 
ювош
оти бор, миниб роса сайр қиласизлар 
(А. Ибодинов. Кўл бўйида).
2. 
Бўгизламоц, сўймоц.
Шафкатсизларча, бсраҳмлик билан 
одамнинг бошини танасидан жудо килмоқ.
Мен сиз каби гўдакларни кўйдек 
бўгизлаб,
Чаманларни топ- 
таб, хазон этганим йўк-ку! (Ж. Камол. Жамила). Бирор чора- 
тадбир кўллаб, Алибекни кўйдек 
бўгизлаб
чиқиб кетиш мумкин 
эди-ку? (Н. Қобул. Буюк Турон амири ёхуд акл ва килич). Сарой 
Беркага етиб келиб, хонлик тахтига ўтирган Бердибек ундан ай- 
рилиб қолмаслик учун кисқа муддат ичида бирин-кетин бир ака- 
си ва ўн бир нафар укасини қўйдек 
бўгизлатди
(Н. Қобул. Буюк 
Турон амири ёхуд акл ва килич). Булар кўйдек 
сўйилиб кетабе-
радилар\
(Шукрулло. Тирик рухлар).
Қ Ў Л
БЕШ ҚЎЛДАЙ
Мукаммал, икир-чикиригача 
билмоц;
ҳар тарафлама 
маълум,
билинган, 
аён, аниқ.
Бошқа