|
Мустаҳкам,
метин, бақувват, бардошли.
Эрназар полвон катта оиланинг коядай
мустаҳкам
таянчи,
кишлоқдошларининг етакчиси, Ғайбулла мергандай аклли одам-
нинг дўсти (А. Расулов. Икки дунё - бир кадам). Бу кенгликлар-
да оёгинг ерда қоядек
мустаҳкам,
бошинг эса азим чўккилардай
баланд туради (М.Тиловова. Чол ва Қоратош). Сурхондарё -
ҳудуд. Бу ҳудуд 20,1 минг км2 га тенг. У юракдай ёлғиз курраи
заминда жойлашган, коядай
мустаҳкам
Ўзбекистоннинг муш-
тарак кисми (Т. Турдиев. Шеър — маънавий кашфиёт). Онанинг
коядек ғурурига яна бир марта койил колди (Э. Самандар. Сул-
тон Жалолиддин).
Қ У Ё Н
Қ У Ғ . Н Д А Й
Қочмоқ.
Орка-олдига карамай, кўркув билан кочмок, йўкол-
мок. Асосан, одам ҳакида.
Бунинг устига Сталинграддан кейин фашист дегани куёндек
қочиб
турибди (Ў. Умарбеков. Қиёмат карз). У шундай деб ту-
риб этагини бир силтаган эди, бари кўлимдан чикиб кетди. Гап-
нинг охири огзида колиб, мультфильмдаги куёндек бир зумда
кўздан ғойиб бўлди (С. Аҳмад. Лаб ҳакида достон).
к у
е ш
ҚУЁШДАЙ (КАБИ, СИНГАРИ, ЯНГЛИҒ)
1.
Ёруг, порлоқ; иссиқ
Асосан, некбин, фараҳбахш, гўзал
туйғулар ҳақида.
Кўнглинг нурга тўлиқди, Тилакларинг улуғди, Эй ботир қиз,
умидинг Қуёш каби
ёругам
(Миртемир. Йўк бўлмас). Ташна
яшадик биз меҳрга мутлок, Ишкка, муҳаббатга ташна ўтдик
биз. Гоҳ эса куёшдек
порлоқ
ва йироқ Ҳаққа, ҳакиқатга ташна
ўтдик биз (А. Орипов. Генетика). Зебининг юзларидаги - ойдай
тиник ва қуёшдай
ёруг
бу ҳолат моддий ҳакиқатлар қадар очик
кўринарди (Чўлпон. Кеча ва кундуз). Кунингиз менсиз нафақат
ойдай ўтади, куёшдай
ёруг
ўтаверади (М. Исмоил. Забаржад).
Юзинг ардоқли куёшдай
иссиқ
ва маҳваш. Кўзларингда умид
ёнар тикилган они... (Ҳ. Худойбердиева. Дориламон кунлар кел-
ди...). Сенда кўрк, гўзаллик, ажиб сеҳр бор, Қуёшдай калбингда
300
www.ziyouz.com kutubxonasi
чексиз мехр бор, Яшармиз бағрингда озод, бахтиёр, Ўзимиз бек-
мизу ўзимиз султон, Эзгулик диёри - хур Ўзбекистон (3. Неъ-
мат. Бахтлар бешиги).
2.
Балқимоқ, яшнамоқ, порламоқ.
Бенихоя гўзаллиги, жозиба-
си, мехри билан ажралиб турмоқ. Асосан, одам хақида.
Яна денг, болагинам аплақаёқларда хизмат қилиб юриб-
ди, бир куни бурчини адо этиб, эшикдан куёшдай
балқиб
ки-
риб келади (Ж. Абдуллахонов. Тарки дунё). Ўтган азобли кун-
лар, олис ва зимистон хотиралар ичра Ёдгорой ойдай порлаб,
куёшдай
балқиб,
Хайринисо хаётини тиниқ ва ёруғ бир оламга
олиб чикди (Қ. Норкобил. Осмон остидаги сир). Келади, хали
замон кўйни-кўнжи тўлиб, севгилисига атаганларини яшириб,
куёшдай
яшнаб
куёв кириб келади (Р. Фанзий. Ҳазрати инсон).
Одамзод недандир безовта, дилгир, Чўккида куёшдай турибди
порлаб.
Милтиғини синдириб у «оҳ» урадир - Одамзод йиглайди
оҳуни чорлаб (У. Азим. Энг сўнгги оҳу ҳақида баллада). Нисора
олдинига ишонмади, кўзи тушгач, юзларига нур югурди, худ-
ди куёшдек
порлади,
тафти оташ, тиғига бардошинг етмайди
(Б. М. Али. Кўктўнлилар). Аксар талабаларнинг кўзлари куёш-
дай
порлаб,
хайрат оғушида шоирга тикилар ва унинг фикрлари
қанотида юксак-юксакларда парвоз этардилар (Н. Жалолиддин.
Умар Хайём).
Қ У й м о қ
( Х У Д Д И ) Қ У Й И Б Қ Ў Й Г А Н Д А Й
1.
Ўхшамоқ.
Худди ўзидай, бир-биридан ажратиб бўлмай-
диган даражада ўхшаш. Асосан, одам хакида.
Шунда кўрдим, у куйиб кўйгандек Маргу кеннойим-
га
ўхшар... эди
(М. Мансур. Жудолик диёри). Бу орада мул-
ланинг чалпакхўрлари уч нафарга етган, тўнгичидан кичик-
лари отасига ҳам, онасига хам куйиб кўйгандай
ўхшарди
(Ғ. Раҳмон. Дунё асбоби). Булар ака-ука бўлса керакми, бир-
бирига жуда ўхшаш: корачадан келган юзлари ҳам, пишик-
пухта жуссалари ҳам куйиб кўйгандай (А. Мухтор. Чодир-
хаёл). Иигитнинг суврати шундай кўз олдимда турибди.
Қариндошларимиздан
кимгадир
жуда-жуда
ўхшаб
кета-
ди,
қуйиб кўйгандек-у, лекин кимлигини хеч эслай ол-
маймаи (М. Мансур. Жудолик диёри). Овозини эшитиб тит-
раб кетдим. Бу титрок улар машинага ўтириб кетишганида хам
босилмади. Тавба, овози ҳам, бўй-басти ҳам қуйиб кўйган-
дай унинг ўзи эди (Г. Авезова. Кутиш).
301
www.ziyouz.com kutubxonasi
2. Хушбичим, жуда ҳам келишган.
У ўғли орқасидан бораркан, йўл-йўлакай учраган кишилар-
нинг унга салом бериши, оркасидан, «Ана Эшни урган полвон,
ана, ўзидан етти баравар оғир юк кўтарадиган» деб ҳавас билан
қараб қолаётган кишиларни кўриб, ўғлининг куйиб кўйгандек
гавдасига қарар, кўз тегмасин илойим сенга, деб пичирлар, бир
зумда яна аллақандай кора ўйлар гирдобига чулғаниб энти-
карди (С. Аҳмад. Қирк беш кун). Жуда ҳам чиройли, йигирма
тўрт ёшлардаги, комати худди қуйиб қўйгандек бир киз арик
бўйида жомашовда гупуллатиб кир ювяпти (С. Аҳмад. Ло-
чин). Усмонали ака унинг куйиб кўйгандек тикмачок гавда-
сига, кўндаланг беқасамга ўхшаш телняшкасини ёрвораман деб
турган кўкракларига, икки кулоғига етай деб турган мўйловига
қаради (С. Аҳмад. Ер уйғонди).
Қ У Л
К У Л Д А Й ( К А Б И , С И Н Г А Р И )
1.
Ишламоқ, хизмат қилмоқ.
Биров учун, ўз манфаатидан ке-
чиб, кўр-кўрона, ҳаксиз-ҳукуксиз бир тарзда меҳнат қилмок.
У Мирзакаримбой даргоҳида йигирма йилга якин қулдек
ишлаб,
нихоят, бу кунги вазиятга тушдики, бу ҳодиса унинг
борлигини ост-уст ағдарган эди (Ойбек. Қутлуғ қон). Бола-
бакралари билан Русиянинг олис ўрмонларида, кахратон
изғиринларида кулдай
ишлаб,
ўлиб кетишларидан маъно йўк эди
(Қ. Кенжа. Палахмон тошлари). Кейин давлат планларини халкни
кулдай
ишлатиб
, тағин припис-мрипис билан ошириб бажа-
риб, герой бўлган (Ш. Холмирзаев. Яшил «Нива»). Бир кошик
конимдан кечинг! Авлод-аждодим билан сизга кул каби
хиз-
мат қиладурмен,
- деди Амир Мусо кўз ёшларини зўрға тийиб
(Н. Қобул. Буюк Турон амири ёхуд акл ва килич). Бой ота, -
бошини кўтариб гапирди у, - сизга ва сизнинг каби боёнлари-
мизга кул сингари
хизмат қилган
бир ожиз бандани бу кадар
туҳматга лойик кўрмасангиз эди (Ойбек. Қутлуғ кон). Энди нима
қиламиз, Даврон? Қулдай
ишлаб
юраверамизми? (3. Қуролбой
кизи. Машаккатлар гирдоби).
2.
Итоаткор, тобе; бўйсунмоқ, бўйин эгмоқ.
Бутун инон-
ихтиёрини бировга берган, унга қулок кокмай бўйсунадиган
одам ҳакида.
Котиб эса хона ўртасида ўзининг азми иродасидан бирор
марта четга чикмаган, ўзи айтганидек, хонаки тўрик каби ювош,
фаҳмсиз, ислиқи ва ароқхўр, кулдай
итоаткор
коровулга ғазаб
302
www.ziyouz.com kutubxonasi
билан караб турарди (Н. Эшонкул. Бевакт чалинган бонг).
Осмонда куёш нур сочаётганини кўриб ажабланмагани каби
Қамариддинга кулдан
тпбе
эканига хам хайрон бўлмайди
(Т. Малик. Алвидо, болалик). Лекин у бирор марта буларни
дилидан тилига чиқармас, бутун инон-ихтиёрини топширган
кулдай эди (М. Исмоил. Таслима). Ҳайронман - хамма нарса-
да менга
бўйсунар
, кулдан эдинг. (И. Султон. Дўст). Ичмак-
емаклари товсилғоч қулдай
мўйин эгиб,
кошингизга чикиб кел-
гай, иншооллох (С. Сиёев. Яссавийнинг сўнгги сафари). Тўғри
айтасиз, хизматкор қулдай бўлсин, - эрининг қалиги фикрини
жўрттага кувватлади Нури, - бунакасини топиш кийин (Ойбек.
Қутлуғ қон).
К У М Г О Н
Do'stlaringiz bilan baham: |
