Нигинахон шермухамедова

Объектнинг эфир (гирдоб) 
модели
 
Объект ўзаро боғланган эфир 
гирдоблари йиғиндиси
 

---

71 
XIX asrdagi tabiatshunoslik bu strategiya yordamida erishgan yutuqlar 
materiya haqidagi atom-efir tasavvurlarning to‗g‗ri ekanligiga zamondoshlarni 
ishontirdi. Aynan ularning yordamida fan nihoyat mustahkam zamin kasb etgandek 
va tabiatning barcha sirlari tagiga etish yo‗lida ishonch bilan harakatlanayotgandek 
bo‗lib tuyuldi. Ammo XIX-XX asrlar chegarasida tabiatshunoslikda chinakam 
inqilob yasagan kashfiyotlar qilindi. Bo‗linmas va buzilmas deb hisoblangan 
atomlar parchalanishi mumkinligi, efir xossalari o‗ta ziddiyatli bo‗lib, uning 
mavjudligiga shubha bilan qarashga majbur etishi aniqlandi. Materiyaning atom-
efir konsepsiyasi asossiz ekanligiga ishonch hosil qilgan olimlar materiya 
tushunchasining o‗zi eskirgani haqida o‗ylay boshladilar va materializmdan yuz 
o‗girdilar. 
Ammo bu davrda materiya tushunchasi emas, balki uning olimlar 
tafakkurida qadim zamonlardan boshlab to XX asrgacha hukm surgan substrat 
sifatidagina talqinigina puchga chiqqan edi. Tabiatshunoslikda yuz bergan 
o‗zgarishlarning falsafiy mazmuni shundan iborat ediki, ular materiyani 
tushunishga nisbatan o‗zgacha yondashuv zarurligini ko‗rsatdi 
Materiya haqidagi tasavvurlar rivojlanishining to‗rtinchi konsepsiyasi 
XX asr falsafasiga xos
. 
Bu erda materiyani tushunishda tabiiy ilmiy jihat emas, 
balki falsafiy jihat birinchi o„ringa qo„yildi.
Bu materiyaga narsalar va hodisalar 
butun rang-barangligining ichki yagonaligi zamirida yotuvchi mohiyat – 
substansiya sifatida yondashuvdir
. Materiyaga ob‘ektiv borliq sifatida qarala 
boshlandi. XIX va XX asrlar chegarasida falsafa va tabiatshunoslikda yuzaga 
kelgan vaziyatni tahlil qilgan faylasuflar (ularni faqat sobiq marksizm vakillaridan 
iborat, deb tushunmaslik lozim), xususan, «materiya» tushunchasidan voz kechish 
yo‗lidan emas, balki unga tabiatshunoslikdagi ixtirolarni umumlashtirish orqali 
chiqarilgan yangi va yangi xulosalarni kiritish yo‗lidan borishni taklif qildilar. 
Materiyaning tuzilishi haqidagi har qanday fizik yondashuvlar xususiy jihatini 
hisobga oladi, bunda butun borliq emas, balki uning ayrim jihatlarinigina tahlil 
qilish nazarda tutiladi. 
Materiyaning falsafiy talqini butun predmetli borliqni qamrab oladi va 
umumiylik belgisiga ega. U butun ob‘ektiv borliqni to‗liq ifodalaydi
.
Umumiylik 
belgisiga suyanuvchi materiyaning falsafiy talqini amalda eskirishi mumkin emas, 
chunki u insonning tashqi dunyoni aks ettirishga qaratilgan qobiliyatini ifodalaydi. 
Materiyaning xossalari, tuzilishi va turlari haqidagi fizik yondashuvlar muqarrar 
ravishda eskiradi va o‗zgaradi. Bundan materiya emas, balki materiya haqidagi 
bilimlarimizning kechagi chegarasi yo‗q bo‗ladi, degan xulosa kelib chiqadi.
Xo‗sh, bu kategoriyaga qaysi metodologik vositalar bilan yondashish kerak, 
uning eng mukammal ta‘rifini qanday topish mumkin? Avvalo, bunda ko‗proq 
materiyaga xos bo‗lgan xossalar va belgilarni sanab o‗tish mantiqiga amal qilib, 
deskriptiv (tavsiflovchi) ta‘rifni yaratish imkoni bor. Bunday belgilarning ko‗pini 
topish mumkin, lekin ularning har biri yoki ularning majmui ushbu kategoriyaning 
mohiyatini teran aks ettirishining hech qanday kafolati mavjud emas. Bunday