Нигинахон шермухамедова

Birinchi bosqich 
antik falsafa
davrini qamrab oladi
. Falsafiy 
tafakkurning rivojlanish jarayonida materiya haqida turli tasavvurlar vujudga 
kelgan va tegishli ravishda materialistik ontologiyaning har xil variantlari 
yaratilgan. Qadimgi sodda materialistlar materiyani o‗sha davr odamlariga ma‘lum 
bo‗lgan u yoki bu konkret narsalar bilan ayniylashtirib, materiyaning tabiati 
haqidagi tasavvurni yaratganlar.
Falsafa tarixida materiya haqidagi dastlabki tasavvurlar «stixiyali 
materializm»deb ataladi.
Ushbu materializm o‗z rivojlanishining birinchi 
bosqichida tabiat hodisalarining cheksiz rang-barangligiga asoslangan birlikni 
tabiiy hol deb hisoblaydi va uning sabablarini muayyan moddiy, o‗ziga xos 
narsadan izlaydi.
Antik qarashlarga ko„ra materiya – jismlar va narsalarning 
o„zagini belgilovchi birlamchi materialdir. Masalan, qadimgi yunon faylasufi 
Fales suv o„simliklar, hayvonlar va odamlarga zarurligini qayd etib, suvni barcha 
narsalarning asosi deb e‟lon qilgan. Geraklit Quyosh, yulduzlar va boshqa 
jismlarni yaratuvchi olov hamma narsaning asosi deb hisoblagan.
Nitsshe bu haqda shunday deydi: «Hodisalarning rang-barangligini 
tushuntirish imkonini beruvchi birinchi sabab to‗g‗risidagi masala yunon 
naturfalsafasining bosh mavzui hisoblanadi. Falesning: «Suv barcha narsalarning 
moddiy birinchi asosidir», degan mashhur iborasida, u qanchalik g‗alati bo‗lib 
tuyulmasin, unda uch asosiy falsafiy tamoyil mujassamlashgan. Keyingi rivojlanish 
jarayonida uning muhimligi tobora aniqroq ayon bo‗lib borgan. Bular 
quyidagilardan iborat bo‗lgan: birinchi - shunga o‗xshagan yagona birinchi sababni 
izlash kerak; ikkinchi - faqat bu savolga oqilona, ya‘ni afsonalarga tayanmasdan 
javob berish kerak; uchinchi – ushbu masalaning echimida bu dunyoning moddiy 
jihatlari hal qiluvchi rol o‗ynashi lozim»
1
. SHunday qilib, ushbu holda biz 
monizmning 
yagona 
birinchi sababni izlash qoidasi, oqilona fikrlash talabi hamda 
dunyoning moddiyligini tan olish mavzui bilan to‗qnash kelamiz.
Olamdagi turli narsalar bir atama – «materiya» tushunchasiga birlashtirilar 
ekan, uning muhim sifat xususiyatlari mavhumlashtiriladi. Bunda ularning shakli 
ham, namoyon bo‗lish va amal qilish xususiyati ham e‘tiborga olinmaydi, balki 
boshqa narsa muhim ahamiyat kasb etadi. Xo‗sh, u nima? Bu savolga javobni 
«materiya» atamasining ma‘nosi berishi mumkin. Lotinchadan o‗girganda bu so‗z 
«modda» degan ma‘noni anglatadi. Ammo moddiy, jismoniy narsalarnigina 
materiya bilan bog‗lash bizni soxta yo‗lga boshlamaydimi? Unda elektromagnit 
maydon, gravitatsiya maydoni, yorug‗lik, neytron, mikrozarra nima? Ular 
moddiymi yoki bizning tasavvurimiz, fantaziyalarimiz, ongimiz mahsulimi? 
Materiya kategoriyasining moddiy ko‗rinishga asoslangan mazmuni qanday? 
Ushbu savollarga javob bizga ko‗p masalalarni ilmiy, falsafiy tushunish imkonini 
beradi.
1
Ницше Ф. Сочинения В 2 т. Т.1. -М.: Рипол классик, 1997. -С.241 

---

65 
Qadimgi yunon faylasuflari orasida Anaksimandr o‗zining materiya haqidagi 
fikr-mulohazalari bilan alohida ajralib turadi. Uning uchun materiya yoki birinchi 
modda sezish mumkin bo‗lgan konkret jism emas, balki ayrim nomuayyan 
o‗zgaruvchi mohiyatga ega bo‗lgan apeyrondir. Atomistlarda materiya 
tabaqalashgan substrakt ko‗rinishini kasb etadi. 
Materiyaning birinchi ilmiy konsepsiyasini miloddan avvalgi V asrda 
qadimgi atomistlar (Demokrit va boshqalar) taklif qilgan.
Demokrit
barcha narsalar oddiy ajralmas zarralar – atomlardan iborat, 
degan g„oyani ilgari surgan. Uning tasavvurida bu zarralar bir-biri bilan 
to„qnashib, bir-biriga yopishib va bir-biri bilan birikib, biz ko„radigan narsalarni 
hosil qilgan.
Narsalarning xossalari pirovard natijada ularni tashkil etuvchi atomlar 
shakli, kattaligi, o‗zaro joylashuvi va harakatiga bog‗liq. Bu barcha narsalarni 
tavsiflash va tushuntirishga asos qilib yagona umumiy sxemani – bilish ob‘ektining 
har qanday ob‘ektni atomlar birikmasi sifatida aks ettiruvchi modelini olish 
imkonini beradi. SHunday qilib, antik faylasuflar nuqtai nazaridan, materiya – bu 
barcha narsalar asosi. Odatda bular qadimgi donishmandlarning farazlari bo‗lgan 
va ularning materializmi o‗ta sodda xususiyat kasb etgan, chunki nazariy xulosalar 
borliqni kuzatish natijasi, tabiatni eksperimental o‗rganish mavjud emasligi 
mahsuli bo‗lgan.
Demokrit, Epikur, Lukretsiy Karning atomistik nazariyasida barcha 
narsalarning substrati sifatidagi materiya atomlar yig‗indisi ko‗rinishida namoyon 
bo‗ladi. Ular shakli, katta-kichikligi, og‗irligiga ko‗ra har xil, lekin bo‗linmas va 
yo‗q bo‗lmasdir. Ob‘ektlarning rang-barangligi atomlar konfiguratsiyasining 
turliligi bilan izohlanadi.
Materiya falsafiy kategoriyasini ilk bor Platon ishlatgan. U hyle atamasini 
muomalaga kiritgan va u bilan kattaligi va shakl-shamoyili har xil jismlar paydo 
bo‗lishiga asos bo‗lib xizmat qiladigan sifatlardan mahrum substrat (material)ni 
ifodalagan. Platon talqinida materiya shaklsiz va nomuayyan bo‗lib, har qanday 
geometrik shakl ko‗rinishini kasb etishi mumkin bo‗lgan makon bilan 
tenglashtiriladi. Keyinchalik materiya haqidagi tasavvurlar asosan uning muayyan 
xossalari (massa, energiya, ko‗lam) bilan bog‗langan va muayyan turlari (modda, 
atomlar, korpuskulalar va sh.k.) bilan tenglashtirilgan.