66
Platonning «Timey» dialogi mazmunidan kelib chiquvchi materiya haqidagi
ta‘limot qadimgi yunon falsafasida alohida o‗rin tutadi. Birinchidan, Platon
«materiya» tushunchasini ifodalash uchun maxsus atama qo‗llamagan, bu borada
tushunish ancha mushkul bo‗lgan «tur» ekani haqidagi ishoradan boshqa aniqroq
tushuntirishlar ham bermagan. Ikkinchidan, u har qanday tug‗ilishning «doya»si va
«enaga»si bo‗lish materiyaning doimiy vazifasidir, deb hisoblagan.
Qaysidir
ma‘noda bu asos, lekin shaklsiz asosdir. Hamma narsalarni o‗z ichiga olishi lozim
bo‗lgan asos o‗zi har qanday shakldan mahrum bo‗lishi lozim bo‗lganidek, uning
vazifasi abadiy yashaydigan barcha mavjud narsalarning shakl-shamoyilini o‗zida
aniq va to‗liq mujassamlashtirishdan iborat bo‗lganligi uchun tabiatan har qanday
shakldan mahrum bo‗lmog‗i kerak.
Platonning materiya –haqidagi mashhur ta‘limoti o‗zining borliqqa
asoslangan mustahkam negizini yo‗qotgan. Uningcha, materiya –tushunchasi aql
(demiurg) – birlamchi, sof materiya (etilish joyi va «doya») - ikkilamchi sof
materiya (moddiy narsalar) uchligida oraliq o‗rin egallaydi
1
. Platon doimo mavjud
bo‗lgan va hech qachon shakllanmaydigan narsalarni va doimo shakllanuvchi va
hech qachon mavjud bo‗lmaydigan narsalarni farqlashga chaqiradi. Uning fikricha,
narsalarning ular ichida tug‗iluvchi va o‗lganidan keyin unga qaytuvchi mohiyatini
«u» yoki «bu» so‗z bilan ifodalash, shu tariqa
ularga barqarorlik hamda
muayyanlik baxsh etish mumkin
2
.
Haqiqiy borliqni o‗zgartirib bo‗lmaydi. U mutlaqo bir xil, o‗ziga teng
mohiyat, birinchi namuna va shakllanish chegarasidir. U muqarrar va shak-
shubhasiz ustunlikka ega. Lekin bu materiya emas. «Davlat» dialogida bu
yagonalik shartsiz asos sifatida amal qiladi. «Parmenid» dialogida u o‗zidan boshqa
narsani yaratuvchi andoza, g‗oyalar tamoyili sifatida mavjud bo‗lgan «bitta kuchli
borliq» sifatida talqin qilinadi. «Fileb» dialogida umumiy, yagona, bitta dunyo
manzarasini yaratuvchi va mifologik shaklda ba‘zan Zevsga tenglashtiriluvchi
olamshumul aql sifatida tavsiflanadi.
Platon fikriga ko„ra, borliqning moddiy narsalar dunyosi sifatida
shakllanish mexanizmi shundan iboratki, g„oyaning juda aniq ta‟riflangan birinchi
andozasi moddiy borliqdan o„rin oladi va materiyaga g„oyalar etiladigan joy,
ularning «doya»si va vazifasi bo„lish majburiyatini yuklaydi. Dunyodagi barcha
jarayonlarning maqsadga muvofiqligi haqidagi tasavvur g„oya va narsalarning
o„zaro bog„lovchi aloqasi bilan asoslanadi. G„oya narsalarning cheksiz hissiy
ko„rinishlarining asosiy ma‟nosini belgilovchi asos sifatida va har qanday yakka
narsa uchun qonun sifatida tushuniladi.
Platonning materiya haqidagi ta‘limoti Aristotelning shu mavzudagi fikr-
mulohazalariga bevosita turtki bo‗lgan. Aristotel bu olamshumul «doya» va
«enaga» maqomini asoslashning mantiqiy muammolarini echishga harakat qilgan.
Modomiki, sezgilar dunyosida narsalar yuzaga kelar, o‗zgarar, joydan joyga
ko‗char va halok bo‗lar ekan, demak, bularning barchasiga
imkoniyat yaratuvchi
narsa, juda ko‗p imkoniyatlarni o‗z ichiga olgan, qarama-qarshiliklarni o‗zida
mujassamlashtirgan va dunyo bizga amalda namoyon etuvchi yakka narsalarning
1
Платон // Всемирная энциклопедия. -М.: Современный литератор, 2001.-С. 204
2
Платон // Всемирная энциклопедия. -М.: Современный литератор, 2001. – С. 204
67
hammasidan ustun bo‗lgan birinchi asos mavjud bo‗lishi kerak. Binobarin, unga
muayyan sifatni yuklab bo‗lmaydi, u o‗z rang-barangligini cheklovchi biron-bir
ta‘rif bilan bog‗lanishi mumkin emas. Har xil ta‘riflarni qabul qilishga qodir bu
narsa birinchi asos, ya‘ni yuzaga keluvchi, o‗zgaruvchi va yo‗q bo‗luvchi narsalar
dunyosining mumkinligi hamda mavjudligini belgilovchi materiyadir.
Qadimgi
yunon mutafakkirlarining materiya haqidagi ta‘limotida juda ko‗p o‗xshash
atamalarga duch kelish mumkin. Masalan, «arxe» – asos – lotincha «prinsipium»
atamasiga mos keladi. «Stoixenon» – stixiya yoki ildiz – lotincha «elementum»ga
mos keladi. Biroq aynan «hyule» (hyle) atamasi tarixiy rivojlanish jarayonida
lotinchaga o‗xshashi orqali «materia»ga aylanib, yangi kategoriyaga nom bergan.
«Hyule» so‗zi dastlab «o‗rmon», «daraxt», ya‘ni yonilg‗i, qurilish materiali
bo‗lgan narsalar ma‘nosini anglatgan. Bu Aristotel «hyule» tushunchasini o‗z
falsafasining asosiy tushunchalaridan biriga aylantirishiga sabab bo‗lgan. Ammo
Aristotel uchun materiya (hyle) – narsalar rang-barangligining umumiy imkoniyati,
xolos. Materiyaning shakli va amalda mavjudligi faol ma‘naviy asos – «morfe»
yoki shakl bilan belgilanadi. Aristotelda «hyule» tushunchasi «morfe» yoki
«eydos» («morphe» yoki «eydos») tushunchasi bilan uzviy bog‗liq. Garchi
Aristotelning ontologik konsepsiyasida materiya va shaklning dualizmi aniq-
ravshan sezilib tursa-da, u hech qachon «hyule»ni mustaqil borliq sifatida
tavsiflamagan. Uning fikricha, amalda materiya
faqat shakl bilan birikkan
ko‗rinishda mavjud bo‗ladi. Materiya «hyule» va «morfe» (shakl) bilan
uyg‗unlikda har qanday yuzaga kelish va o‗zgarishning zarur universal negizi
hisoblanadi.
O‗rta asr falsafasiga Aristotelning materiya haqidagi tasavvuri ancha
o‗zgargan ko‗rinishda o‗tdi. O‗rta asr teologlari Aristotelning ilmiy merosidan
foydalanib, uning «morfe» (shakl) haqidagi g‗oyasini o‗zlashtirdilar. Ushbu g‗oya
boshqa qarashlardan ustun qo‗yildi, u ma‘naviy asos sifatida qarala boshlandi.
Mazkur talqin materiyasiz sof shakllar, chunonchi: xudolar, ruhlar, farishtalar,
odamlarning o‗lmas ruhlari mavjudligini e‘lon qilish imkonini berdi. Materiya
doimiy, u dunyo yaralgunga qadar ham mavjud bo‗lgan, degan g‗oyani
ilgari
suruvchi «dahriylar» haqida ma‘lumotlar «cherkov rahnamolari» o‗rtasidagi
munozaralar orqali bizgacha etib kelgan bo‗lsa-da, dunyoning moddiyligini
o‗rganish bilan bog‗liq muammolar bu davrda ham to‗la-to‗kis barham topmadi.
Materiyaning tabiati haqidagi masalada ular bir to‗xtamga kelmagan bo‗lsalar-da,
uni echish fanning rivojlanishida muhim rol o‗ynashiga, zero bilish qaysi yo‗ldan
rivojlanishi lozimligini belgilashiga ularning ishonchi komil bo‗lgan. Ular avval
barcha narsalarning asosi sanalgan materiyaning nimaligini aniqlash va shundan
keyingina bunga asoslangan holda ayrim narsalarning kelib chiqishi va xossalarini
tushuntirish lozim, deb hisoblaganlar. Jumladan, bu xususda Aristotel shunday deb
yozgan: «Avvalo birinchi asos va sababni bilish kerak, zero ular orqali va ularga
muvofiq qolgan barcha narsalar anglab etiladi...»
1
.
Uyg‗onish davri faylasuflari izchil materialistlar bo‗lmasalar-da, o‗rta
asrlarning quruq muhokamaga asoslangan, spekulyativ tafakkurini yakdillik bilan
inkor etdilar. Mustaqil faol asos sifatidagi shakl g‗oyasi chetga surib qo‗yildi,
1
Аристотель В 4-х т.Т.1. -М.: 1975. -С.68.
68
materiya nafaqat potensial, balki amalda ham mavjud bo„lgan narsa sifatida
tushunila boshlandi
. SHunisi ajablanarliki, alximiya sohasidagi eksperimentlar
amaliyoti ta‘sirida shakl-materiya mahsuli, degan yondashuv yuzaga keldi.
Uyg‗onish davrining Bernardino Telezio, Fransiska Patritsiya, Jordano Bruno kabi
faylasuflari ijodida «materiya» tushunchasi yangicha mazmun kasb etdi.
Materiyaning yaralishi g‗oyasi inkor etildi, materiya boqiy deb e‘lon qilindi,
harakat tabiiy kuchlar ta‘siri natijasi sifatida tushunila boshlandi.
Do'stlaringiz bilan baham: