Нигинахон шермухамедова

Dunyoning birligi va rang-barangligi
. Dunyo cheksiz yaxlitlik sifatida 
o‗zgarmas va ayni vaqtda o‗zining ayrim qismlari va ko‗rinishlarida o‗zgaruvchan 
bo‗lib, o‗zini muttasil shakllanish va o‗zgarish jarayonlarida namoyon etadi. U 
1
Гумилев Л. Этногенез и биосфера Земли. - М.: Современные тетради, 2002. –С.58. 

---

81 
nafaqat shakllanish va o‗z tuzilmasini murakkablashtirish yo‗lida, balki aksincha – 
buzilish va tanazzul yo‗lida ham harakatlanadi va rivojlanadiki, bu uning sifat va 
miqdor ko‗rsatkichlari muttasil o‗zgarishida aks etadi.
SHunday qilib, dunyo, bir tomondan, o‗z rang-barangligida bir jinsli emas, 
boshqa tomondan esa, o‗zining barcha tarkibiy qismlarining uzviy birligini tashkil 
etib, muayyan universal yaxlitlik hisoblanadi.
Biroq, dunyoning birligi masalasi aniq-ravshan emas. Sinchiklab o‗rganish 
jarayonida u ko‗p sonli boshqa javobsiz savollarni, balki umuman echimsiz 
muammolarni yuzaga keltiradi. Dunyo birmi, agar bir bo‗lsa, uning birligi nimadan 
iborat, degan masala atrofidagi qizg‗in falsafiy munozaralar va jiddiy ixtiloflar 
ayni shu hol bilan izohlanadi. 
Dunyo birligining fundamental asoslari.
Ko‗rsatilgan muammoning 
echimi u yoki bu faylasuf dunyoqarashi, uning mazkur dunyoqarashga asoslangan 
pozitsiyasiga bevosita bog‗liq. 
Ruh (Xudo, o„lmas g„oyalar, ong va sh.k.) moddiy 
va ko„lamli tabiatdan tashqaridagi asos deb hisoblaydigan faylasuflar dunyoning 
birligi muammosiga boqiy,
yaratilmagan va turli atributlarga ega bo„lgan 
materiyani butun borliqning asosi sifatida e‟tirof etadigan faylasuflarga 
qaraganda butunlay boshqacha yondashadilar.
Birinchi holda 
idealistlar
to‗g‗risida so‗z yuritiladi. Ularning qarshisida 
butun dunyo ikki ko‗rinishda namoyon bo‗ladi: birinchisi – 
ideal 
(chin) dunyo, 
ikkinchisi – 
moddiy, ashyoviy
(o‗tkinchi) dunyo. Bu erda dunyoning birligini 
tasdiqlovchi nuqtai nazarlar ham, mazkur birlikni rad etuvchi nuqtai nazarlar ham 
bo‗lishi mumkin.
Bunday qarashlarga zid o‗laroq, materiyani birdan-bir substansiya sifatida 
e‘tirof etuvchi 
materialistik monizm
tarafdorlari dunyoning birligini uning o‗zidan 
kelib chiqib tushuntirishga harakat qiladilar. Bunda ular dunyoga o‗z borlig‗ini 
saqlash uchun hech kim va hech narsaga muhtoj bo‗lmagan, borliqning butun rang-
barangligini o‗zidan yaratuvchi deb qaraydilar. Ayni holda echishga to‗g‗ri 
keladigan eng og‗ir vazifa bugungi kunda (balki umuman) o‗rganilgan mikrodunyo 
va anglab etilgan Koinotning muttasil surilib borayotgan chegaralari ortiga nazar 
tashlash imkoniyatiga ega bo‗lmagan holda dunyoning cheksizligi (yoki 
chekliligi)ga shak-shubhasiz dalillar keltirishdan iboratdir.
Mazkur yondashuvning hech narsaga ishonmaydigan tarafdorlari bu va 
boshqa shunga o‗xshash savollarga o‗z javoblarida faqat oqilona asoslash va unga 
muvofiq bo‗lgan tajribani dalil sifatida tan oladilar va bunda umuminsoniy 
amaliyotga va fanga tayanadilar.