Нигинахон шермухамедова

Mazmun va shakl
.
 
Mazmun va shakl olamdagi turli narsa, hodisa va 
jarayonlarning dialektikasini o‗rganishda, ular o‗rtasidagi aloqa va munosabatlarni 
bilishda muhim o‗rin tutadigan kategoriyalardir. Mazmun va shakl tushunchalari, 
ularning dialektikasi qadimdayoq sinchiklab o‗rganilgan. Uyg‗unlik, go‗zallik, 
mutanosiblik tuyg‗usi, aql va tananing barkamolligi qadimgi yunonlar uchun juda 
muhim bo‗lgan. Ularning tilida shakl tushunchasi tabiatning oddiy materiali go‗zal 
shakl-shamoyil kasb etishiga imkoniyat yaratadigan g‗oya tushunchasining 
sinonimi sanalgan. Aristotel g‗oya, ya‘ni shaklni materiya bilan uzviy deb 
hisoblagan. Qadimgi YUnonistonda mazmun va shakl muammosi qo‗yilgan bo‗lsa, 
keyingi ming yillikda bu muammoni turli yo‗nalish mutafakkirlari echishga 
harakat qildi.
Mazmun.
Mantiqda
mazmun tushunchasi uning muhim belgilari majmuini 
anglatadi. 
Falsafada
mazmun narsaning negizini tashkil etadigan, uning 
mavjudligi, rivojlanishi va shakllarining o‗zgarishini belgilaydigan qismlar, 
elementlarning muayyan tarzda tartibga solingan majmuidir. Ko‗rib turganimizdek, 
mantiq va falsafadagi mazmun tushunchalari bir-birini istisno etmaydi, balki bir-
birini to‗ldiradi. 
Mazmun – mazkur narsa, jarayon, hodisani belgilovchi 
elementlar, tomonlar, xossalar, aloqalar va tendensiyalarning yig„indisi.
Mazmun muayyan narsa, hodisa, jarayonlarning o‗ziga xos sifati, 
xususiyatlari, muhim belgilari, elementlarining yig‗indisini anglatsa, shakl 
mazmunning mavjudlik usuli, narsa va hodisalarning ichki hamda tashqi tuzilishini 

---

491 
ifoda etadi. Masalan, narsa va jismning mazmuni moddiyligi va harakatda 
ekanligidadir. Xuddi shunday, atomning mazmuni uning tarkibidagi 30 dan ortiq 
manfiy, musbat va nol zaryadli elementar zarralar, ularning rezonanslari, elektron 
maydon kabilarning shunchaki mexanik birligidangina iborat emas. Ayni paytda, 
ularning harakati muayyan maydonlar orqali bir-biriga ta‘sir va aks ta‘sir 
ko‗rsatishini ham bildiradi. Atomning shakli uning tarkibiga kiruvchi elementar 
zarralarning joylanish tartibi, zarralar va maydon orasidagi munosabat asosida 
yuzaga keluvchi aloqalar, aloqaning xususiyati bilan belgilanadi. SHuningdek, har 
qanday badiiy asarning mazmuni unda aks ettirilgan voqea orqali g‗oya va obrazlar 
tizimini bildirsa, shakli shu asarning tuzilishi, tili hamda hikoya, roman va shu 
kabilar tarzida ifodalanadi. 
SHakl. 
Har qanday narsa, hodisa aniq mazmun bilangina emas, balki 
muayyan shakl bilan ham tavsiflanadi. 
SHakl – bu narsalar va jarayonlarning 
mazmunini belgilovchi tomonlar, xossalar va aloqalarni uyushtirish usuli. 
Boshqacha aytganda, narsaning shakli – bu elementlar o„rtasidagi barqaror ichki 
aloqalarni uyushtirishning unga yaxlitlik sifatida namoyon bo„lishi va o„ziga xos 
bo„lgan barcha funksiyalarni bajarish imkonini beruvchi usuli.
SHakl,-deydi Ibn Sino,-jismlarning mavjudligi qanday bo‗lsa, shunday 
saqlanishi yoki boshlang‗ich materiyaning konkret jismga aylanishidir. SHakl- 
tabiiy kuch sifatida anorganik jismlarni harakatga keltiradi: o‗simlik, hayvon, 
odam, kosmik ruhni harakatga keltiradigan tabiiy jismlar shaklidir. SHakl-jismdan 
konkret narsa va predmet hosil bo‗lishidir. SHakl-jismlarning alohida xususiyati 
bo‗lib, konkret yashash tarzini belgilaydi. SHakl umumiy nom bo‗lib, narsa turini, 
narsaning mavjudligini, ikkinchi marta takomillashishini, mavjudligi va o‗rinli 
aktuallanishini bildiradi. SHaklni aniqlashda narsalar mavjudligi muhim o‗rin 
egallaydi. Masalan,olov olov shakli asosida aktuallashadi va boshqa shaklga o‗tadi. 
SHakl tufayli jism jism bo‗la oladi.
1
Mazmun va shakl tushunchalariga berilgan 
ta‘riflarning o‗zidayoq biz ularning o‗xshashligini payqaymiz, chunki struktura, 
ichki izchillik – mazmunning ham, shaklning ham zaruriy komponenti. SHu 
sababli mazmunni shakldan faqat abstrakt nuqtai nazardangina ajratish mumkin. 
Ikki o‗xshash mazmunni taqqoslashgina shakl omillarini farqlash imkonini beradi. 
Nafaqat mazmun «shakldor», balki shakl ham mazmunlidir. SHu sababli ayni bir 
jihat, element bir vaqtning o‗zida bir predmetning shakli ham, boshqa predmetning 
mazmuni ham bo‗lishi mumkin.
Mazmun va shaklning dialektikasi xususida xulosa chiqarishga shoshilish 
yaramaydi. Zero narsa shaklsiz ham mavjud bo‗lmaydi. SHuningdek, shakl 
mazmunga faol ta‘sir ko‗rsatadi, narsaga unda mavjud bo‗lmagan xossalarni baxsh 
etadi. Misol uchun, ko‗mir, grafit va olmosni olaylik. Ularning farqi – faqat 
molekula strukturasida, ya‘ni shaklda. Ammo hech kim bu moddalarni bir-biriga 
o‗xshatmaydi. Xullas, shakl mazmunga faol ta‘sir ko‗rsatib, yo uni 
takomillashtiradi, yo o‗zini to‗la namoyon etishiga monelik qiladi. SHakl 
mazmundan nisbatan mustaqildir. Bu hol ayni bir mazmunning ko‗plab shakllari 
mavjudligida, shuningdek shakl mazmundan o‗zishi yoki undan orqada qolishida 
namoyon bo‗ladi. SHu sababli shakl va mazmunning uzluksizligi ularning birligi 
1
Ибн Сино Донишнаме. -Душанбе.: 1980.-С.56. 

---

492 
to‗g‗risida so‗z yuritish imkonini beradi. Bunda har bir muayyan holda yo shakl, 
yo mazmun ustunlik qilishi mumkin. SHakl va mazmunning nomuvofiqligi yoki 
qarama-qarshiligi yuzaga kelishiga sabab bo‗ladigan mazkur kategoriyalar 
dialektikasi borliqning har qanday hodisasi o‗zgarishi va rivojlanishining ichki 
manbai hisoblanadi.