Нигинахон шермухамедова

Formalizm.
SHakl va mazmunning o‗zaro aloqasi shunda ifodalanadiki, 
narsaning bu ikki qarama-qarshi tomonlari bir-biriga o‗zaro ta‘sir ko‗rsatadi. 
Qadimda mazmun va shakl dialektikasida shakl ustun qo‗yilgan, uning yordamida 
narsa o‗z g‗oyasi (shakli) yoki vazifasi (maqsadi)ga muvofiq bo‗lgan muayyan 
borliq sifatida mavjud bo‗ladi, deb hisoblangan. Keyinchalik fanning rivojlanishi 
va uning falsafaga ta‘siri kuchayishi bilan mazmun va shaklning aloqasi haqidagi 
tasavvurga ham aniqlik kiritilgan. Oddiy sog‗lom fikr bizga shakl 
nimaningdir
, 
ya‘ni muayyan mazmunning shakli bo‗lishi mumkinligini, mazmunsiz shakl hech 
qanday ahamiyat kasb etmasligini ko‗rsatadi. SHu sababli formalizm tanqidi 
mutlaqo o‗rinlidir. Masalan, san‘atda «sof shakllar» bilan o‗yin qilishga urinish 
shuning uchun ham muvaffaqiyatsizlikka uchraydiki, o‗zini formalist deb 
hisoblovchi iste‘dodli san‘atkor asarida mazmun baribir mavjud bo‗ladi. Davlatni 
boshqarishda formalizm turlaridan biri sanalgan byurokratizm bilan ham shunday 
hol yuz beradi. O‗z faoliyatini sof formal qoidalarga bo‗ysundiruvchi, sog‗lom 
fikrga son-sanoqsiz to‗siqlar o‗rnatuvchi byurokrat amalda hokimiyat vakolatlari 
birdan-bir maqsad sanalgan muayyan davlat tizimining vakili hisoblanadi. 
Formalizmning yana bir ko‗rinishi huquqning pozitivistik talqini bo‗lib, unga 
binoan huquq iqtisodiy, siyosiy, axloqiy yoki o‗zgacha asoslashga muhtoj 
bo‗lmagan oliy asosdir. Huquqning mazkur formal-dogmatik talqini qonunchining 
o‗zboshimchaligiga keng yo‗l ochadi. Natijada davlatda 
nohuquqiy
qonunlar 
ustuvorligi qaror topadi.
Mazmun va shakl o‗rtasidagi dialektik o‗zaro aloqa quyidagi omillar 
bilan belgilanadi
.
1. Mazmun va shakl bir-biri bilan uzviy bog‗liq. Amalda shaklsiz mazmun 
va mazmunsiz shakl hech qachon va hech qaerda mavjud emas. SHaklni 
mazmundan ajratishga, shakl mustaqil ahamiyatga ega ekanligini isbotlashga 
urinishlar formalizmga olib keladi.
2. Mazmun va shaklning birligida mazmun etakchilik qiladi. Mazmunning 
o‗zgarishi doim shaklning o‗zgarishiga sabab bo‗ladi. qandaydir tashqi kuch emas, 
balki aynan mazmun o‗zini shakllantiradi. Misol uchun, fanni rivojlantirish, yangi 
qonunlarni kashf etish, ob‘ekiv haqiqatlarning tagiga etish mazkur yangi qonunlar 
mazmunini rasmiylashtiruvchi tegishli yangicha tasavvurlar, formulalar, 
nazariyalarni talab qiladi.
3. Mazmun va shaklning birligi mazmunga nisbatan shaklning nisbatan 
mustaqilligi, faolligini nazarda tutadi. SHaklning nisbatan mustaqilligi 
quyidagilarda namoyon bo‗ladi: 
a) rivojlanishda shaklning mazmundan oqsashida. Mazmun hech qachon bir 
darajada turmaydi. U o‗zgaradi. SHakl ham o‗zgarishsiz qolmaydi. Ammo 
mazmun bilan taqqoslaganda shakl barqarorroq, turg‗unroqdir. Bu hol shu bilan 
izohlanadiki, mazmun o‗z harakatiga ega bo‗ladi, shakl esa mazmun bilan 

---

493 
belgilanadi. Mazmundan farqli o‗laroq, shakl hodisaning turg‗unroq tomoni 
sifatida amal qiladi. U muqarrar tarzda o‗z mazmunidan ortda qoladi; 
b) shaklning mazmunga aks ta‘sirida. Bu ta‘sir ikki yoqlama: shakl yo 
mazmunning o‗zgarishiga ko‗maklashadi, yo unga monelik qiladi. Albatta, agar 
shakl mazmunning o‗zgarishiga muvofiq bo‗lsa, u mazmun jadal sur‘atlarda 
rivojlanishga zamin yaratadi. Agar ularning o‗rtasida ziddiyat tug‗ilsa, mazmun 
lozim darajada rivojlana olmaydi, chunki unga eski shakl xalaqit beradi. SHu 
sababli ertami-kechmi ziddiyatni echish vaqti keladi. YAngi mazmunga muvofiq 
yangi shakl yaratiladi. SHunday qilib, mazmun va shakl o‗rtasidagi ziddiyat 
narsalar va hodisalarning o‗zgarish, ularning boshqa narsalar va hodisalarga 
aylanish sabablaridan biri hisoblanadi.
Mazmun va shaklning birligi ularning aynanligini bildirmaydi. Ular orasida 
o‗zaro dialektik munosabat mavjudki, bu birlik bir tomondan narsa, hodisalarga 
xos ichki taraqqiyot tamoyilini bildirsa, ikkinchidan, qarama-qarshiliklarning 
o‗ziga xos ifodasi sifatida narsalardagi ziddiyatni va ziddiyatli tomonlar 
munosabatini anglatadi. Bunday munosabatda mazmunning o‗zgaruvchanligi va 
faol xarakterga ega ekanligi namoyon bo‗ladi. Masalan, biron-bir eski shakl 
qobig‗ida yangi mazmun vujudga keladi, natijada asta-sekin unga muvofiq shakl 
ham o‗zgaradi. Demak, ma‘lum chegaragacha shakl mazmunga mos keladi, 
so‗ngra esa bu muvofiqlik buziladi, ya‘ni yangi mazmun va yangi shakl birligiga 
ega bo‗lgan yangi narsa yoki hodisa paydo bo‗ladi. Bu tabiiy hamda ijtimoiy 
hodisalarning to‗xtovsiz rivojlanib, yangilanib turishida mazmun va shakl 
o‗rtasidagi munosabatning ifodasini to‗g‗ri anglash imkonini beradi. 
Mazmun bilan shakl aloqadorligidagi qonuniyat shundaki, rivojlanish 
jarayoni bularning o‗zaro muvofiqligi asosida sodir bo‗ladi. SHuning uchun ham 
mazmunning o‗zgarishi unga mos keladigan shaklning o‗zgarishiga olib keladi va 
har ikkalasi bir-biriga mos bo‗lib qoladi. Mazmun va shakl dialektikasida narsa, 
hodisa hamda jarayonlarning yo‗nalishidagi mazmunning birlamchiligi va faolligi 
shaklning passivligini bildirmaydi. SHakl ham o‗z imkoniyati chegarasida 
mazmunga muayyan tarzda ta‘sir ko‗rsatadi, rivojlanishini tezlashtiradi yoki 
sekinlashtiradi. CHunonchi, mehnat qurollari shaklining o‗zgarishi kishilar amaliy 
faoliyatiga ijobiy ta‘sir ko‗rsatadi yoki biron-bir samolyotning tezligi uning texnik 
qurilishiga, ayni paytda, tashqi shakli, qanot tuzilishiga ham bog‗liqdir.
Ishlab chiqarishni tashkil etishda, texnika taraqqiyotida mashinalar, 
qurilmalar, mehnat qurollarining ichki va tashqi ko‗rinishlari maqsadga muvofiq 
shakllarda bo‗lishiga e‘tibor berilishining sababi ana shunda. Mazmun va 
shaklning umumiy muvofiqlik qonuniyatida o‗zaro moslikka intilish hech qachon 
bu borada mutlaq uyg‗unlikni anglatmaydi. Ular o‗rtasidagi moslikning vaqti-vaqti 
bilan buzilib turishi mazmun va shakl uyg‗unligidagi asosiy holatdir. SHaklning 
faolligi aniq sharoitga ko‗ra turlicha namoyon bo‗ladi. Mazmun hamisha eski 
shaklni to‗la inkor etmasdan o‗ziga muvofiqlashtirishga intiladi. YAna shu jihatini 
ham aytib o‗tish kerakki, bir mazmun bir necha shakllarda ham namoyon bo‗lishi 
mumkin. Mazmun va shaklning birlik munosabatini noto‗g‗ri tushunib, ularni bir-
biridan ajratib qo‗yish, katta xato bo‗lib, aniq holat va vaziyatga etarli baho bera 
olmaslik, nazariyada aqidaparastlikka, amaliy faoliyatda esa shaklbozlikka olib 

---

494 
kelishi mumkin. Bu borada mazmun va shakl birligini to‗g‗ri tushunish muhim 
ahamiyatga ega 
Mazmun va shakl olamdagi narsa, hodisa, jarayonlarning mavjudligini 
ifodalash vositasi bo‗lib, har ikki kategoriyaning birligi olamning aniq 
ko‗rinishlaridan iborat bo‗ladi. Mazmunga ega bo‗lmagan narsa va hodisalar 
bo‗lmaganidek, shaklsiz jism va jarayon ham bo‗lishi mumkin emas. Demak, 
birinchidan, olam va uning aniq ko‗rinishlari inson tafakkuriga bog‗liq bo‗lmagan 
holda mavjud bo‗lganidek, olamga xos muhim munosabat, narsalarning mavjudlik 
vositasi sifatida mazmun va shakl kategoriyalari ham mavjuddir. Ikkinchidan, 
voqelikdagi har bir jism, narsa, hodisa mazmun va shaklning birligi hamda bir 
butunligi tarzida, muayyan strukturaning yig‗indisi sifatida yuzaga keladi va 
mavjud bo‗ladi. Uchinchidan, olamdagi jism, voqea, jarayonlardan ajralgan, 
mustaqil mazmun va shakl bo‗lmaydi.