Navoiy Kon Metallurgiya kombinati Navoiy Davlat Konchilik instituti Konchilik fakulteti Noyob va radioaktiv metall rudalarini qazib olish va qayta ishlash kafedrasi

Tributilfosfat bilan ekstraksiyalash
TRIBUTILFOSFAT neytral ekstragent hisoblanadi. Lekin, u kislotalik xususiyatini namoyon qiluvchi fosforli organik birikmalar sinfiga kiradi. Bu birikmalar kislotali ekstragentlar sinfini hosil qiladi.
Fosforli organik ekstragentlarni umumiy xususiyatlari.
Hozirga vaqtda fosforli organik birikmalar ekstraksiya jarayonlarida keng qo‘llanilmoqda. Yuqori ekstraksiyalash xususiyatini namoyon qiladi, bu ekstragentlar uranli rudalarni qayta ishlashda yoki uran, plutoniyni ajratishda qo‘llaniladi.

Xossasi	Miqdori
Molekulyar massa, gr/mol	226,32
Rangi	Rangsiz
Zichligi , gr/sm^3	0,973
Erish harorati, °C	–80
Qaynash harorati, °C	289
Chaqnash harorati, °C	146
Dinamik Qovushqoqlik koeffitsienti , santipuaz	0,332
25 °C harortda suvda eruvchanlik, gr/l	0,39
95 °C harortda suvda eruvchanlik, gr/l	64

Neytral fosforli organik birikmalar bilan ekstraksiyalash kislotali eritmalar, bunda organik fazani ajratib olish uchun turli xil kislotalar bilan sozlanadi. TBF bilan ekstraksiyalashda Suyuq suvli eritmalardan TBF ekstraksiyasida taqsimlanish koeffitsiyenti quyidagi qator bo‘yicha kamayadi:

HNO₂ > HNO₃ > HI > HBr > HClO₄ > HCl > H₂SO₄ > H₃PO₄ .

TBF ekstragentni qo`shish amaliyotda sulfat muhitida uranni ekstraksiyalamaydi, uranni ajratish koeffitsiyentini oshiradi va tindirishda fazalarni ajralishini tezlashtirishga imkon beradi. Uranilsulfatni TBF bilan reaksiyasida solvat mexanizmi ushbu reaksiya bo‘yicha boradi:
2(C₄H₉O)₃PO + UO₂SO₄ = UO₂SO₄[(C₄H₉O)₃PO]₂
Kationalmashuv ekstraksiya
Organik kislotalar va ularning tuzlari bilan eritmalardan metall kationlarini ekstraksiyalash kationalmashuv ekstraksiya deyiladi.
Ekstraksiyaning mexanizmi, ajratib olinadigan metall kationi, ekstragentning kationi bilan almashishidan tashkil topgan. Bunga misol qilib quyidagi tenglamalarni keltirish mumkin:
a) kobalt kationini yog‘ kislotasining natriyli tuzi bilan ekstraksiyalash

b) indiy va molebdenil kationlarini di-2-etilgeksilfosfor (D2EGFK) kislotasi bilan ekstraksiyalash

bu erda R – radikaldagi uglerod atomlarining soni
Kationalmashuv ekstragentlar bilan ekstraksiyalash jarayonining muvozanatini quyidagi misolda ko‘rib chiqamiz.
Organik kilotalar bilan kationlarni ekstraksiyalash quyidagi tenglama bilan ifodalanadi:

bu yerda s – qo‘shimcha solvatlangan kislota molekulasi;
(HR)₂ – kislotaning juftlashgan molekulasi.
Tenglamaning konsentratsion muvozanat doimiyligi:

bu tenglamada
bu holda
bo‘ladi.