|
4. DUNYO VA YASHASH MAZMUNI
Alisher Navoiy asarlarida, ayniqsa, “Xamsa”da har bir tushuncha, mavzu,
hayot, inson bilan bog`liq masalalar yuksak darajada talqin etiladi. Ishq,
ko`ngil, vafo, qanoat, odob-axloq, so`z, rostlik va yolg`onchilik, saxovat va buxl
(baxillik, xasislik), aql va jaholat, ilm va nodonlik, yaxshilik va yomonlik kabi
yana ko`plab tomonlar tahlilida ana shu jihatni ko`ramiz.
Ulug` shoirimizning olam, hayot, inson va umr mazmuni xususida ham teran
mulohazalari bor. “Xamsa”da ular haqida atroflicha fikr yuritilgan. Dunyo
nima? Olam nima uchun yaratilgan? Inson va insoniylik nima bilan belgilanadi?
Yashash, tiriklikning asosiy mohiyati nimada? Bu savollarga har kimning o`z
javobi bor. Kim uchundir uzoq umr ko`rish, farovon va to`kis hayot umr
mazmuni. Boshqa birov uchun hisobsiz mol-mulk,o`zgalarga hukm-u zug`um
o`tkazish –bosh maqsad. Kimlargadir sog`-salomat, tinch-u osoyishta
umrguzaronlik ham yetarli. Yana kimlardir amal-u mansab ilinjida kuyib
yonadi. Hamma ham o`zicha haq. Ammo Navoiy xulosalari qanday? Shoir
ta’kidicha, dunyo “karvonsaroy”, ”karvon”, ”buqalamun”, ”hubob” (suv yuzida
paydo bo`ladigan pufak), “kabutar”, “jallod”,”ulug` bazm”, “bir jom zahr”,
“zindon”, “ulug` kesak”, “suv ichidagi kesak” va hokazo. Bu nisbatlarda
1
Alisher Navoiy. Layli va Majnun. 2-tom. Toshkent, 1992. 232-bet.
146
ko`proq olamning bevafoligi, inson umrining omonatligiga ishora bor.”Farhod
va Shirin”da gardunga nisbatan shunday deyiladi: “Shioring har necha javru
jafodur”. Ha, dunyoning shiori: javru jafo.
Navoiy ko`p o`rinlarda umrning o`tkinchiligiga e’tiborni tortadi:
Ey ko`ngul, boqmag`il jahon ishiga,
Kim jahon qilmadi vafo kishiga. (“Sab’ai sayyor”. 328-bet)
Hayotning inson uchun abadiy emasligini shoir bir baytida shunday
ta’kidlaydi:
G`amim yo`qtur o`lmakda emgak uchun,
Nedinkim tug`ar kimsa o`lmak uchun.
(“Saddi Iskandariy”.18-bet)
Insonning qismati azaldan ma’lum.U o`lish uchun tug`iladi.Bundan hech
kimga omonlik yo`q. Shoir dunyoning o`tkinchiligini bot-bot e’tirof etadi.
Nega? Bu tushkunlik, hayotga ko`ngil qo`ymaslikka chaqiriqmi? Navoiyning
niyati boshqacha. Olamning yaratilishi, kishilarning kelib-ketishi hayot qonuni.
Hech kim bu dunyoda abadiy qolmaydi. Birov keladi, boshqaning nasibasi tugab
bitadi:
Turfa bukim, yuz kelibon ming ketar,
Ming chu ketar, keynicha yuz ming yetar.
(“Hayrat ul-abror”. 249-bet)
Shoir ta’kidicha, yuz kishi tug`ilsa, ming odam bu olamni tark etadi. Uning
o`rnini yana yuz ming kishi egallaydi. Bu –hayotning davomiyligi, siru sinoati.
Dunyo shu: kelish-u ketish. “Ketguchi bu bazmga kelgan kishi”. Dunyo –bazm.
Qisqa fursat. Umr shunday davom etaveradi:
Silsila bu nav’ azal to abad,
Kelguchi-yu ketguchi behaddu ad.
(“Hayrat ul-abror”. 249-bet)
Navoiy tasviricha: “Osoyish yeri ermas bu manzil”. Inson - omonat. Bu
holatni “suv ichinda kesak”, “kesak manzili istiqomat emas” o`xshatishlari
orqali bayon etadi:
Bir ulug`roq kesak erur bu jahon,
Ki erur ko`pragi suv ichra nihon.
(“Sab’ai sayyor”. 328-bet)
Suv – qudrat timsoli.Kesak uning oldida hech narsa:
147
Kim kesakni suvda nazora qilur,
Bir-ikki lahza chun o`tar ezilur.
(“Sab’ai sayyor”. 328-bet)
Kesakning “bir-ikki lahzada ezilur”i inson umriga ishora. “Barchag`a chun
adam sori yo`ldur, Karvon ichra karvon uldur”. “Karvon”-olam. “Karvon ichra
karvon” –inson umri. Hammaning yo`li adam- yo`qlik sari borishi aniq. Boshqa
bir o`rinda shoir inson hayotini suv yuzidagi hubobga qiyoslaydi:
Muni ma’man dema, degil xarobe,
Muni maskan dema, degil hubobe.
(“Farhod va Shirin”. 421-bet.)
Bu olam “ma’man” –tinch, omonlik joyi emas. Xarob bir maskan.Uni
maskan deb ham bo`lmaydi. U “hubob”-suvning pufagi, lahzalik hodisa.
Navoiy olam haqida fikr yuritib, uning o`tkinchiligi, zolim va bevafoligi,
“g`am yemakka kiro aylamasligi”ni ta’kidlaydi. Ayni paytda, olam paydo
bo`lganidan maqsad odam ekanligini uqtiradi:
Karam birla haq aylagay olame,
Bu olamda maqsud anga odame.
(“Saddi Iskandariy”. 14-bet)
Shoirning olam haqidagi yuqoridagi mulohazalarining ma’lum asosi bor.
Dunyo o`tkinchi, uning gultoji inson hisoblanar ekan, umr mazmuni nima bilan
bog`liq? Ana shu yerda shoirimizning bosh muddaosi oydinlashadi: umrni, “bir-
birga siz borchangiz mehmonsiz” deya tiriklikni g`animat bilish,hayotni
mazmunli o`tkazish. Shoir shunday yozadi:
Qo`yub borin oxir chu ketgungdurur,
Deginkim olib oni netgungdurur.
(“Saddi Iskandariy”. 472-bet)
Inson uchun oxir-oqibat tuproq oromgoh bo`lar ekan, yig`ib-yig`ishtirganini
tashlab ketishga mahkum ekan, yelib-yugurish, tinib-tinchimasligining ma’nisi
nimada? Shoir aytmoqchi:
Chu oxir bo`lurbiz adam, ey rafiq,
G`animat tutoli bu dam, ey rafiq.
(“Saddi Iskandariy”. 468-bet)
Navoiy talqinicha,insoniylikning, yashashdan maqsadning muhim shartlari
bor. Shoir tasviricha, yaxshi nom qoldirish, ezgu ishlari, so`zu amallari bilan el
148
ko`nglidan joy olish –umr mazmuni. Olam bevafo, umr bebaqo, tiriklik abas
ekan, har bir kishi faqat yaxshi nom qoldirishga harakat qilishi zarur:
Ming yil umid erurki qilg`aysen,
Yaxshi ot-o`q jahonga solg`aysen.
(“Sab’ai sayyor”. 343-bet)
Navoiyning “Farhod va Shirin”dan olingan mana bu bayti har bir o`quvchiga
umr mazmuni, tiriklik va hayot maqsadini anglatib turgandek bo`ladi:
Qila olg`oncha ul bo`lsun shioring
Ki, yaxshi ot qolg`ay yodgoring. (465-bet)
Do'stlaringiz bilan baham: |
