Навоий “хамса” сидаги баъзи образлар талқинига доир

2.“HAYRAT UL-ABROR” SABOQLARI 
 
Navoiyning “Hayrat ul-abror”i – diniy – tasavvufiy, falsafiy, odob-axloq, 
pand-nasihat ruhidagi doston. Bu asarni shoirimizning hayot, inson, yashash, 
islom, yaxshilig-u yomonliklar haqidagi o`ziga xos saboqlari deyish ham 
mumkin. 63 bobdan iborat dostonning har bir bobida o`nlab masalalar, 20 
maqolatu, 20 hikoyatning har birida ko`plab g`oyalar, fikr-mulohazalar bayon 
qilinadi. Ayrim baytlar borki, undagi mazmun yirik asarlar salmog`i bilan teng 
turadi. Ularni shohbayt, hikmat, fikrlar qaymog`i deyish mumkin. Ana shunday 
baytlarga e’tiborni qaratamiz.

---

 139 
Shoir o`quvchi e’tiborini eng muhim tushunchalarga qaratadi. Ularning har 
biriga alohida urg`u beradi: Ko`ngul, iymon, islom, karam (saxovat), adab, 
qanoat, vafo, ishq, rostlik, ilm, dunyo (aflok) kabilar teran sharhlanadi.
“Hayrat ul-abror”da inson, insoniylik belgilari, “odamiylar odamiysi”, ya’ni 
bugunning tili bilan aytganda, komil shaxs haqida ko`pgina fikrlar uchraydi. 
Dostonning boshlaridayoq, olamning paydo bo`lishi, borliqdagi g`aroyibot, sir-u 
sinoatlarning yaratuvchisi Olloh qudrati madh etiladi. Shoir olamdagi barcha 
narsalarning yaratilishidan maqsad inson ekanligini bir o`rinda “Lek boridin 
g`araz inson edi” deya ta’kidlasa, boshqa bir baytda “Bor edi inson guli maqsud 
anga” deydi:
Bu chaman o`lmog`ida mavjud anga, 
Bor edi inson guli maqsud anga. (239-bet) 
Navoiy insonni ulug`laydi. Bu nomga musharraf bo`lish oliy saodat 
ekanligini uqtiradi. Haqiqiy insonni “odamiylar odamiysi” deya baholaydi. Va 
bunday kishining birinchi belgisi iymon ekanligini ta’kidlaydi:
Kimki jahon ahlida inson erur,
Bilki nishoni anga imon erur. (100-bet) 
Shoir iymonli, haqiqiy kishilarga xos sifatlarni ko`rsatib o`tadi. Ishi elga 
foyda keltirish, yaxshilik qilish, odob-axloqli, saxovatli, qilmishi rostlik va 
to`g`rilik, sabr-qanoatli, shukr qilib yashaydigan, halol mehnatni qadrlaydigan, 
shirin so`z, nafs va ta’madan yiroq kishilarni ana shu bahoga loyiq deb biladi. 
Shoir insonning suvrati bilan siyrati, ya’ni tashqi ko`rinishi bilan ichki dunyosi 
mos tushishini aytadi. Aytadigan so`z bilan qiladigan ish muvofiq bo`lmasa
foydasiz ekanligini uqtiradi: 
Kimniki, inson desang, inson emas, 
Shaklda bir, fe’lda yakson emas. (325-bet)
Komil insonning ko`ngli, so`zi, ko`rinishi, fe’l-atvori, qiladigan ishlari bir 
xil bo`ladi.
Haqiqiy inson sabr-qanoatli, shukrlidir. Insonni davlati, mol-mulki emas, 
qanoati sarbaland etadi: 
Mulk ila o`zni demagil arjumand, 
Mulki qanoat bila bo`l sarbaland. (166-bet) 
Navoiy asarlarida shukr qilib yashash g`oyasi ko`p tilga olinadi. 
Qit’alaridan birida ikki kishining holatini tasvirlash orqali shukronalikni 
ulug`laydi. Birov kelyapti: oyog`ida kiyishga kalishi yo`q. Ikkinchisi kelyapti – 

---

 140 
oyoqning o`zi yo`q. “Birni ko`rib fikr qil, birni ko`rib shukr qil” degan maqol 
mazmuniga juda mos. “Hayrat ul-abror”da bu fikr yana ham chuqurlashtiriladi: 
Biri aning ne’matig`a shukr erur, 
Kimsaki, shukr aylasa ko`prak berur. (123-bet) 
Navoiy komil insonga xos yana bir muhim belgi sifatida halol mehnatni 
ulug`laydi. Birovning minnatli oshidan halol mehnat bilan topilgan ozgina narsa 
ham qimmatliroq. O`zi mehnat qilib topgan bir dirham birovning “ganj”i - katta 
xazinasidan yaxshiroq: 
Bir diram olmoq chekibon dast ranj,
Yaxshiroq andinki birov bersa ganj. (153-bet) 
Boshqa bir o`rinda esa, halol mehnat bilan topilgan qatiqsiz umochni 
(suvda pishirib olinadigan xamir ovqat) kulochga, ya’ni sharbat, bodom, 
qaymoq solib pishirilgan kulchaga qarshi qo`yadi. O`z mehnati bilan topilgan 
umochda ko`ngil tinchligi, osoyishtalik bor. Birov bergan kulochning minnati, 
bezovtaligi ko`proq: 
Tinch ko`ngul birla qatiqsiz umoch 
Behki birov minnati birla kuloch. (170-bet) 
Komil insonga xos yana bir sifat-rostlik, to`g`rilik. Bu tushuncha 
Navoiyning ko`p asarlarida izohlanadi. “Xamsa” ning “Hayrat ul-abror”, “Sab’ai 
sayyor”, “Saddi Iskandariy” dostonlarida, ayniqsa chuqur mulohazalar bildirilib, 
ibratomuz hikoyatlar keltiriladi. “Sher bilan Durroj”, Muqbil va Mudbir, chin-u 
yolg`onni aks ettiruvchi sehrli oyna, kampir va daraxti, yolg`onchi kishi va 
uning uyi yonib ketishi kabi hikoyatlarni eslash kifoya. “Hayrat ul-abror”da bu 
mavzu o`ninchi maqolatda yoritilgan. To`g`rilik timsollari sifatida o`q, nay, 
nayza, sham’, sarv kabilar tavsiflanadi. Shoirning bu boradagi xulosasi 
quyidagicha:
Bir buki, tuz bo`lsa kishining so`zi,
Yo`q so`zikim, ham so`zi-yu ham o`zi. (205-bet) 
Tuz-bu to`g`rilik, rostlik degani. Insonning so`zi rost bo`lishi zarur. 
Nafaqat so`zi, o`zi ham, so`zda boshqayu, ishda o`zgacha bo`lish muvofiq emas.
Ya’ni:
Ulki shior ayladi yolg`on demak,
Bo`lmas ani er-u musulmon demak. (208-bet)

---

 141 
Yolg`onchi odam xalq e’tiboridan qoladi. Shoir “kizb” – yolg`on, “kozib” 
– yolg`onchi tushunchalariga ko`p to`xtaladi. “Tuz-haq”, “egri-botil” deydi. 
Egrilik, yolg`onchilikni “barqqa”– chaqmoq, yashinga o`xshatadi. O`zi osmonda 
bo`lsa ham quyiga tushishini xorlik deb biladi. Egrilik-rejasiz bog`, 
tekislanmagan, teng suv icha olmaydigan notekis yer. Yolg`onchilik yashirin 
qolmaydi. Tezda elga oshkor bo`ladi. Yolg`onchilikda nomi chiqqan odamning 
rost so`zi bo`lmaydi. Unga hech kim ishonmaydi. To`g`ri so`zi ham yolg`ondek 
tuyuladi. Shu sabab har qanday mushkul damda ham yolg`on gapirmaslik kerak: 
Necha zarurat aro qolg`on chog`i, 
Chin demas ersang, dema yolg`on dog`i. (209-bet) 
Haqiqiy inson nafsga mute bo`lmagan, uni yenga olgan kishidir. Navoiy 
e’tiroficha, to`qaydagi sherni yengish mardlik emas, o`z nafsini bo`ysundira 
olgan shijoatlidir. Kishini beburd qiladigan, har ko`yga solib, yo`ldan 
ozdiradigan balo-nafsdir. Nafs bilan jihod aylagan akbardir. Inson ehtiyojining, 
nafs nayranglarining cheki yo`q. Navoiy aytganidek:
Nafskim, ul ayshi mudom istagay, 
Sanga gunoh, o`ziga kom istagay. (323-bet) 
Nafs istagi – aysh, rohat-farog`at. Uni qondirish qiyin. Nafs qanchalik 
“kom” – bahra, lazzat uchun intilsa, inson shunchalik gunohga botaveradi. 
“Hayrat ul-abror” da bir bayt bor:
Chunki og`izning yemak o`ldi ishi, 
Harbi uchun chekti iki saf tishi. (167-bet)
“Hayrat ul-abror” ning nasriy bayonida bu bayt “Og`izning ishi ovqat 
yeyish bo`lgani sababli chaynash uchun (Xudo) ikki qator tish ham yaratdi” 
tarzida sharhlangan. Ammo bunday emas. Chunki bu bayt dostonning yettinchi 
maqolatidan olingan bo`lib, u “Qanoat bobidakim” deb boshlanadi. Shoir bu 
bobda qanoat, tama’, ularning foyda va zararlarini sharhlaydi. Shu asosda 
yuqoridagi bayt ham keltiriladiki, uning talqini quyidagicha: Og`izning ishi 
yeyish. Inson ehtiyojining cheki yo`q. Taom, nafs lazzati hammani ham mahv 
etishi mumkin. Navoiy e’tiroficha, og`izning, nafsning bu istagiga qarshi ikki 
qator tish berilgan. Ular ovqatni chaynash vositasi emas. Balki inson nafsiga 
qarshi kurashadigan ikki qator lashkar-jangchilardir. “Harbi uchun” birikmasi 
ana shunday xulosa chiqarish imkonini beradi.
Navoiy asarlarida so`zga alohida e’tibor beriladi. “So`z” deganda til, nutq, 
muomala, badiiy adabiyot kabilar nazarda tutiladi. Shoir nazarida shirin so`z, 
yaxshi muomala ko`p mushkullarni hal qilishda foyda beradi. Gapirayotgan 

---

 142 
yuksak martabali kishi yoki gadomi, boy-u badavlat yoki kambag`almi- bu 
muhim emas. Muhimi u nima deyayotgani. “Hayrat ul-abror” ning o`n uchinchi 
maqolati foyda yetkazuvchilar haqida. Komil insonlarga xos belgilar qatorida 
yaxshi so`zga ham e’tiborni tortadi. Shoir talqinicha, ba’zan katta davlat, ganj-
xazina berib ham qilib bo`lmaydigan ishni “bir yaxshi so`z” bilan bajarish 
mumkin:
Ganj berib bo`lmas ekin tutsa ko`z, 
Ulcha qilur vaqtida bir yaxshi so`z. (239-bet) 
Shoir fikrlarini davom ettirib, so`z bilan eng yomon odam yaxshiga 
aylanishi, “kufr ahli musulmon”, “hayvon degan inson” bo`lishini ta’kidlaydi. 
So`zdan jonsiz vujudga jon, “o`luk tan hayot” topadi: 
Ham so`z ila elga o`lumdin najot, 
Ham so`z ila topib o`luk tan hayot. (240-bet) 
Navoiy asarlarida, “Hayrat ul-abror” da ham insoniylikning yetakchi 
omili sifatida o`zgalarga yaxshilik qilish ekanligi ko`p bor qayd etiladi.
Kimki, o`zgalarga yaxshilik qilish, foyda keltirishni odat qilsa, bundan 
o`ziga ko`proq foyda yetadi:
Naf’ing agar xalqqa beshak durur, 
Bilki bu naf’ o`zungga ko`prak durur. (234-bet) 
Yaxshilik qilib yashash yuksak baxt. Uni hamma ham qilolmaydi. 
Yaxshilik qilolmagan odam yomonlik ham qilmasa. Shuning o`zi yaxshilik 
qilish bilan teng: 
Yaxshilik ar aylamasang ish chog`i, 
Aylamagil bori yomonliq dog`i. (299-bet) 
Navoiy talqinida, yaxshilik qilishning ham o`z shartlari bor. Eng yaxshisi 
qilgan yaxshiligini aytmaydigan, minnat qilmaydigan kishidir. Ming yaxshilik 
qilib, bir marta ham aytmagan kishida “erlik asari yordur”: 
Yaxshi emas gar qilib aytur kishi,
Ko`r ne bo`lur qilmayin aytur ishi. (275-bet) 
Umuman, “Hayrat ul-abror” da yosh-u qari, erkak-u ayol-hamma-hamma 
uchun o`git bo`ladigan, hayoti davomida amal qilishi zarur bo`lgan ko`pdan 
ko`p saboqlar o`z ifodasini topgan. Ularni o`rganish har birimizning bugungi 
kundagi muhim vazifalarimizdandir.

---

 143