Навоий “хамса” сидаги баъзи образлар талқинига доир

KIRISH 
 
 
Ushbi kitobimni volidayi
muhtaramamiz Nazofat Chori 
qizining xotiralariga bag`ishlayman. 
Muallif 

---

 3 
Muqaddima 
Hazrat Alisher Navoiy ijodi cheksiz ummon. Taniqli adabiyotshunos 
Abduqodir Hayitmetov Navoiy she’riyatini o`rganish bo`yicha muhim 
mulohazalarni bayon etib, shunday yozadi: “Navoiyning lirik merosini bundan 
buyon ma’lum bir tematik qismlarga bo`lib o`rganish ular bo`yicha muayyan 
xulosalarga kelishni osonlashtiradi”. Bizningcha, Navoiy “Xamsa”sini o`rganish 
va o`rgatishda ham bu qimmatli fikrlarga suyanish lozim, chunki undagi 
mazmun-mohiyat, voqea-hodisalar tizimi, obrazlar silsilasi, so`z, jumla talqini, 
umuman, g`oyaviy-badiiy nafosatini tushunib yetish yetarli darajada 
tayyorgarlikni talab etadi. Maktab o`quvchilari, oliy o`quv yurti talabalarining 
bu masalada anchagina qiyinchiliklarga duch kelishi tayin. Shu sabab ham 
“Xamsa”dek ulkan asarni to`laroq anglash, baytlar mohiyatini mukammal his 
qilish uchun keng qamrovli bilim sohibi bo`lish talab qilinadi. Arab, fors, eski 
o`zbek tili so`zlarining ma’nosini bilish, dunyo mamlakatlari, ularning o`rni, 
jug`rofiy joylashuvi, qator payg`ambarlar obrazlari, islomiy g`oyalar, diniy 
talqinlar uchrashi – Qur’oni karim sabog`ining muhimligi, turli sulolalar, 
podsholar, tarixiy kishilar nomlarining mavjudligi – tarix fanidan yetarlicha 
ogohlik, mifologiya, tasavvuf, falsafa, she’rshunoslik va hokazolarga doir 
ilmlardan ma’lum darajada xabardorlikni taqozo etadi.
Bu jihatlarning hammasini o`quvchilardan talab qilish mushkul. Eng oson 
va tez amalga oshiriladigani yuqorida zikr etilgan har bir masala tadqiqiga 
bag`ishlangan alohida-alohida yoki ikki-uch tomonini qamrab olgan qo`llanma, 
sharh tarzidagi kichik tadqiqotlar tayyorlash lozim bo`ladi. Bizningcha, Navoiy 
“Xamsa”sini to`liqroq anglashda quyidagilarga e’tiborni qaratish zarur:
-
“Xamsa”da turli afsonalarga ishora qilinuvchi baytlarni aniqlab, ularning 
sharhini berish; 
-
asarda qayd etilgan joy nomlarini, mamlakatlarning joylashgan o`rni, ayni 
kundagi nomi, hududi, ularni qo`llashda shoirning g`oyaviy-badiiy niyatini 
ko`rsatish; 
-
“Xamsa” dostonlarida uchraydigan obrazlarni quyidagicha tasniflab, 
mohiyati, o`ziga xosligini oydinlashtirish: 
a) tarixiy shaxslar obrazlari; 
b) payg`ambarlar obrazlari; 
v) mifologik obrazlar; 
g) an’anaviy obrazlar (sevgi-muhabbat, saxiylik, adolat va hokazolar bilan 
bog`liq timsollar). 

---

 4 
- “Xamsa” dostonlaridagi voqealar, holatlar: obrazlar, falsafiy tushunchalar, 
ayrim istilohlarning majoziy yoki haqiqiy, dunyoviy yoki tasavvufiy ma’nolarini 
aniq, asosli va ishonarli tarzda sharhlash; 
- “Xamsa”da hayotiy manzaralar ifodasi (inson, uning urf-odatlari, hayot va 
tabiatdagi o`zgarishlar, voqea-hodisalar); 
- dostonlarda uchraydigan turli badiiy usul va vositalar (ramzlar, tush 
manzaralari, hushdan ketish holatlari); 
- “Xamsa” da xalq maqollari, hikmatli so`zlar tasnifi va boshqalar.
Ushbu qo`llanmada mazkur masalalarning bir qismi yoritishga harakat 
qilinadi. Kitob uch bobga ajratildi. Har bir bob masala va xarakteri jihatidan 
ma’lum tomonlarni yoritishga qaratildi. 
Birinchi bobda obrazlar xususida mulohaza yuritildi. “Xamsa”da 
uchraydigan payg`ambarlar, diniy-tasavvufiy, mifologik va boshqa obrazlar 
haqida qaydlar keltirildi. Odam ato, Nuh, Iso, Muso, Sulaymon, Yusuf kabi 
payg`ambarlar, Xizr, Surush kabi mifologik, Bahrom bilan bog`liq fikrlar 
bildirildi. Ularning “Xamsa” voqealari talqinidagi o`rni ko`rsatishga harakat 
qilindi.
Ikkinchi bob “Xamsa” badiiyati masalasiga bag`ishlandi. Unda 
dostonlarda ko`zga tashlanadigan she’riy san’atlar, badiiy vositalar, tush 
voqealari, turli afsona va rivoyatlarga ishora qiluvchi baytlar, ramzlar, xalq 
maqollarining ishlatilishi imkon qadar yoritildi.
Qo`llanmaning keyingi bobida “Xamsa” dostonlarining mazmun-
mohiyati, mavzular, odob-axloq, ba’zi tushunchalar talqinini berish nazarda 
tutildi.
Bu ishlar “Xamsa” dostonlarini o`rganishdagi kichik bir qadam. Yuqorida 
zikr etilgan masalalarni tadqiq etishni davom ettirish galdagi muhim 
vazifalardandir.

---

 5