Nasimxon rahmonov

qiyosiy usul
dan foydalanadi. Qayumars 
afsonasining boshqa variantlarini ham keltiradi. Beruniyning shoir Muhammad al-
Balxiyning ―SHohnoma‖ asariga to‗xtalib, bu asarda Qayumars afsonasining bir 
qancha variantlari solishtirilgani to‗g‗risida xabar beradi. Muhammad al-Balxiy 
keltirgan Qayumars afsonasi yuqoridagi variantdan kengroq bayon qilingan. Uning 
hikoya qilishicha, Qyuamars jannatda uch ming yil turgan. Keyin erga tushib, 
Axraman tufayli yomonliklar yuz berguncha, uch ming yil omon va tinch turgan. 
..Qayumarsining Girshoh deb atalishiga sabab shuki, ―gir‖ pahlaviycha ―tog‗‖ 
demakdir. Qayumars tog‗larda istiqomat qilgan va ko‗iz tushgan hayvonlar hayron 
qolib, o‗zidan ketar darajada husnli bo‗lgan. Axramanning Hazura ismli o‗g‗li bor 
edi. U Qayumarsga yomon qasd qilganda, Qayumars uni o‗ldirgan. Bu vaqtda 
Axraman Xudoga Qayumarsdan shikoyat qilgan va Xudo o‗zi bilan Axraman 
o‗rtasidagi ahdlarni saqlash maqsadida Qayumarsdan qasos olib bermoqchi 
bo‗lgan. Xudo Qayumarsga avvalo bu dunyo hamda qiyomat oqibatlarini 
ko‗rsatgan, nihoyat u o‗limni orzu qilgan, so‗ng Xudo uni o‗ldirgan. Bu vaqtda 
uning pushtidan Istaxrdagi Domdod tog‗iga ikki tomchi tomgan va ulardan ikkita 
rovoch daraxti ko‗karib chiqqan. To‗qqizinchi oyning avvalida ikkovida a‘zolar 
ko‗ringanda, oyning oxirida tugal bo‗lib, ikkovi insonga aylangan, ular Misha va 
Mishonadirlar. Ular eb-ichishmagan va hech narsadan aziyat tortmay, 
farovonchilikda ellik yil yashaganlar. Nihoyat ularga Axraman keksa kishi suratida 
ko‗rinib, daraxtlardan mevalar eyishni taklif etgan va [o‗zi] eyishni boshlab 
bergan, yoshligi Axramanga qaytib kelgan. SHunda ular ham eyishgan va o‗sha 
zohoti ikkovi yomon holatga tushib qolgan. Ularda shahvat uyg‗ongan va bir-biri 
bilan qo‗shilgan, ulardan bola tug‗ilgan, qo‗rqib bolani eb qo‗yishgan. So‗ngra 
Xudo ularning dillariga mehribonlik solgan. SHundan keyin ulardan olti [marta] 
bola tug‗ilgan, ularning ismlari ―Avisto‖ kitobida ko‗rsatilgan. Ettinchisida 

---

Siyomaka va Farovak tug‗ilib, bir-biri bilan qo‗shilishgan va ulardan Ushanj 
tug‗ilgan.
68
Mazkur afsona yuqoridagisidan ayrim jihatlari bilan farq qiladi: 
birinchidan
, diniy 
aqidalar singdirilgan, jumladan, Musoning ―Ibtido‖ kitobidagi Odam Ato va Momo 
Havoning gunoh qilishi haqidagi rivoyat bu afsonaga ham o‗tgan; 
ikkinchidan
,
ishqiy-romantik dostonlar xususiyatlari singdirilgan (Musoning ―Ibtido‖ kitobidagi 
YUsuf va SHarq adabiyotidagi boshqa YUsuf yoki ―YUsuf va Zulayho‖ 
qissalaridagi go‗zal YUsuf obrazi singari), 
uchinchidan
, tarixiylik tamoyili mavjud 
(qadimiy Istaxr shahri), 
to„rtinchidan
totemistik mif hususiyatlari saqlangan (ikkita 
rovoch daraxti ko‗karib chiqqan va ulardan Mesha i Meshona), 
beshinchidan
, 
adabiy manbalardan foydalanilgan («Avesto»dan foydalanilgan, Axrimanning 
tug‗ilishi shundan dalolat beradi) va h.
Umuman, Abu Rayhon Beruniyning‖Osor ul-boqiya‖, ―Mineralogiya‖ asarlarida 
keltirilgan 
afsonalar, 
rivoyatlar, 
hikoyatlar 
X1 
asrdagi 
adabiyot 
va 
adabiyotshunoslik haqida to‗laqonli tasavvur beradi.