Nasimxon rahmonov

Abu Rayhon Beruniy va uning ilmiy, adabiy faoliyati 
Reja: 
1
. G„aznaviylar davlati va Beruniyning faoliyati. 
2. Beruniyning adabiyotga munosabati. 
3.”Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar” asarida Beruniyning afsona va 
rivoyat janrlariga munosabati. 
4. Xorun ar-Rashid obrazi Beruniy ijodida. 
5. Beruniy – adabiyotshunos. 
Kalit so„z va terminlar: 
ilmiy va madaniy muhit, badiiy asar, hikoyat, rivoyat, 
afsona, G„aznaviylar davri adabiyoti, an‟anaviy madaniyat, etnograf, tarixchi, 
adabiyotshunos olim, ishonchli manba, tarixiylik tamoyili.
 
G‗aznaviylar davlatining o‗z qo‗li ostida olib borgan siyosati ilmiy va madaniy 
muhitga keskin ta‘sir o‗tkazdi. G‗aznaviylar davlatining ilmiy, madaniy va adabiy 
muhiti X1 asrning buyuk qomusiy olimi Abu Rayhon Beruniy merosida namoyon 
bo‗ladi. Aytish mumkinki, G‗aznaviylar davlatining butun yutuqlari, ilmdagi, 
adabiyotdagi muvaffaqiyatlarini belgilovchi omil – Beruniyning asarlaridir. 
G‗aznaviylar sulolasida yaratilgan adabiyot alohida adabiy davrni hosil qilgani biz 
uchun muhim.
Abu Rayhon Beruniy, garchi biron badiiy asar yozmagan bo‗lsa ham, u ko‗plab 
tabiiy fanlar qatori, ijtimoiy-gumnitar fanlar, hususan, tarix, etnografiya, falsafa va 
filologiya sohalarini chuqur egalladi. Uning ―Mineralogiya‖ kitobidagi ko‗plab 
hikoyatlar, ―Geodeziya‖ asarida keltirgan she‘rlari bu davr adabiy jarayonining 
xususiyatlarini belgilash bilan birga, Beruniyning shoirlik iqtidorini, adabiyotni 
nozik did bilan tushunganini ham ko‗rsatadi.
Beruniyning ―Osor ul-boqiya‖ (―Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar‖) asari 
G‗aznaviylar davri adabiyotiga katta hissa bo‗lib qo‗shildi. Mazkur asar tarixiy-
etnografik asar bo‗lgani holda, qadimgi rivoyatlar, afsonalardan ham Beruniy 
mahorat bilan foydalandi. Asarning yana bir qimmatli tomoni shuki, O‗rta 
Osiyoning arablar istilosidan keyingi madaniy muhiti, ilmiy tafakkuri, ijtimoiy, 
siyosiy tarixi haqida ham ma‘lum darajada ma‘lumot beradi. Jumladan, Beruniy 
arablar kelgunga qadar Xorazmning o‗ziga xos ilmiy maktabi, yuksak madaniyati 
borligini ta‘kidlaydi, Arablar istilosi esa Xorazmning an‘anaviy madaniyatini yo‗q 
qildi. Beruniy bu asarida bu voqeaga quyidagicha sharh beradi: ―Qutayba Ibn 
Muslim al- Bohiliy xorzamliklarning kotiblarini halok etib, bilimdonlarini o‗ldirib, 

---

kitob va daftarlarini kuydirgani sababli ular savodsiz qolib, o‗z ehtiyojlarida 
yodlash quvvatiga suyanadigan bo‗ldilar‖.
55
‖.Umuman, tarixiy asarlar tarkibiga adabiy parchalarni kiritish bilan Beruniy 
o‗zining adabiyotga munosabatini ko‗rsatib qolmadi, balki X1 asrgacha 
Movarounnahrdagi adabiy muhitning uzluksizligini dalilladi, o‗z she‘rlari bilan 
Movarounnahr adabiyotiga katta hissa qo‗shdi. Beruniyning ―Osor ul-boqiya‖ asari 
Evropada ―Xronologiya‖ degan nom bilan ham yuritiladi.
Beruniy ―Mineralogiya‖ kitobida Xorun ar-Rashid haqidagi hikoyalarni keltirsa, 
―Osor ul-boqiya‖da rivoyat va afsonalarni ma‘lum bir dalil sifatida keltiradi. 
―Mineralogiya‖ kitobidagi hikoyalar qimmatbaho mineral toshlar munosabati bilan 
keltiriladi, ayni paytda Abbosiylar sulolasi hukmdorlaridan Xorun ar-Rashidning 
xarakteriga xos ayrim jihatlar, uning saxiy, mazlumlar dodiga etadigan adolatli 
hukmdor ekani ochib beriladi (Xorun ar Rashidga oid ikkita hikoyat keltirish 
kerak). (