Nasimxon rahmonov

Ahmad al-Farg„oniy (797-865)
. Abu-l-Abbos Ahmad ibn Muhammad ibn Qatir 
al-Farg‗oniy 
– 
O‗rta Osiyodan etishib
 
chiqqan
matematik va astronom. Farg‗ona 
vodiysi (hozirgi Quva shahri)da tug‗ilgani uchun «Farg‗oniy» taxallusni olgan. 
Evropada lotinchalashtirilgan Alfraganus degan nom bilan mashhur bo‗lgan edi. 
Xalifa al- Ma‘mun asos solgan ―Donishmandlar xonadoni‖ deb atalgan olimlar 
safida bo‗lgan. Bu ulkan ilmiy markazning boshqa nomi ―al-Ma‘mun 
52
Булгаков П.Г., Розенфельд Б.А., Ахмедов А.А. Ю
қ
оридаги асар, 204- бет.

---

akademiyasi‖ dir. Bu akademiyaga Xorazmdan, Farg‗onadan, So‗g‗diyonadan, 
SHoshdan, Forobdan, Xurosondan olimlar taklif qilingan.
Ahmad Farg‗oniyning tarjima holi haqida ma‘lumotlar juda kam. 
Farg‗oniyningilmiy ishlari unga olam miqyosida shuhrat keltirdi. Uning usturlobga 
oid ikkita kitobi bor: ―Al-Komil fi-l-usturlob‖ (―Hammasi usturlob haqida‖). 
SHuningdek, Farg‗oniyning asosiy ishlaridan bo‗lgan astronomiyaga oid ―Fi san‘at 
al usturlob‖ (―Usturlob tayyorlashga oid‖) asari ham mashhurdir. Bu asarining 
yana bir necha nomlari bor: ―Djavami' 'ilm an-nudjum va-l-xarakat as-samaviya" 
("YUlduzlar va samoviy harakatlar haqida bilimlar to‗plami»"), "Usul 'ilm an-
nudjum" ("YUlduzlar haqidagi ilm asoslari‖), "Al-Mudxal ila 'ilm xa'it al-aflak" 
("Osmon tarkibi haqidagi fanga kirish"), "Kitab al-fusul attalatin" ("O‗ttiz bo‗lim 
kitobi"). Farg‗oniyning bu asari astronomiyaga bag‗ishlangan arab tilidagi 
dastlabki adabiyotdir.
Ma‘mun akademiyasida ikkita observatoriya ochilgan va o‗sha davrning eng 
yaxshi 
astronomik 
asbob-uskunalari 
bilan 
jihozlangan 
edi. 
Ma‘mun 
akademiyasining astronomlari Erning atrofini, er meridianining uzunlik darajasini 
o‗lchaganlar, yulduzlarni kuzatganlar, Zij (jadval)lar tuzganlar, ilmiy tadqiqot 
ishlari olib borganlar. Farg‗oniyning bu asari 12 asrda arab tilidan lotin tiliga, 13 
asrda Evropaning boshqa tillariga tarjima qilindi va mashhur bo‗ldi. 1493 yili chop 
etildi. Uning astronomiyaga oid asarlari 700 yil davomida Evropada qomus va 
darslik sifatida xizmat qildi. Farg‗oniy erning dumaloq ekanini ilmiy jihatdan 
asoslab berdi, yilning eng uzun kuni 22 iyun va eng qisqa kun 23 dekabr ekanini 
aniqladi. SHuningdek, u Quyoshda dog‗ borligini kashf qildi va Quyosh tutilishini 
ham oldindan aytib berdi. Tarixiy ma‘lumotlarga qaraganda, bu o‗zbek olimining 
qimmatli ilmiy merosi uning zamondosh olimlari uchun muhim qo‗llanma bo‗lib 
xizmat qildi. Bu fikrning dalili sifatida shuni aytish mumkin: X11 asrda Ahmad 
Farg‗oniyning ―Astoronomiya asoslari haqida kitob‖i lotin va ibroniy tiliga tarjima 
qilingan. 
Ahmad Farg‗oniy geografiyaga oid asarlarning ham muallifidir.
Ahmad Farg‗oniy umrining oxirgi yillarini Qohirada o‗tkazdi. U Qohirada 
usturlobni qurish bilan mashg‗ul bo‗ldi. Bu asbob yulduzlarning joylashuvini 
aniqlashda va ular orasidagi masofani o‗lchashda ishlatilgan. SHuningdek, Ahmad 
Farg‗oniy Nilomer deb atalgan inshoot qurilishiga a boshchilik qildi. Bu inshoot 
861 yili Nil daryosi suvini o‗lchash uchun o‗rnatildi. Bu asbob Misr xalqining 
hayoti uchun juda muhim bo‗lgan edi. Nil suvi ayrim paytlarda ko‗tarilib, botqoq 
hosil bo‗lishiga va suv toshqini oqibatida hosilning nobud bo‗lishiga olib kelardi. 
YUnon muarrixi Gerodotning xabar berishicha, Nil toshganda nafaqat daryo 
sohilini, balki atrof hududlarni ham suv bosardi. Buning oqibatida Nil daryosini 
kechib o‗tish uchun ikki kun vaqt ketardi. Ahmad Farg‗oniy yaratgan Nilomer Rod 
orolida joylashgan bo‗lib, toshqin haqida (pavodka)ma‘lumot olish uchun muhim 
ahamiyatga ega edi. Bu inshoot hozirgacha odamlarning e‘tiborida bo‗lib keladi.
2007 yili Qohirada Ahmad Farg‗oniyning haykali o‗rnatildi.