Namangan davlat universiteti tabiiy fanlar va ekologiyaga oid ayrim muammolar

Tabiiy fanlar va ekologiyaga oid ayrim muammolar (Ilmiy maqolalar to’plami) XVII
231 
xilligi bilan, polimerlanish darajasi bo’yicha polidispersliligi bilan, tayyor mahsulotning 
o’rtacha polimerlanish darajasi bilan tavsiflanadi.
Sellyuloza bilan olib boriladigan oddiy va murakkab efirlar hosil qilish reaksiyalari, 
eng avval sellyulozani ishqor bilan ishlash orqali olib boriladi. Sellyulozaning ishqor bilan 
ta’sirlanishidagi jarayon geterogen yoki ko’p jinsli muhitda olib boriladi.
Sellyulozaga ishqor eritmalari bilan ishlov berish jarayoni ko’plab ilmiy 
adabiyotlarda merserizatsiya deb nomlangan. 1918 yilda Angliyalik olim Djon Merser 
sellyulozaga ishqor eritmasi bilan ishlov bergan va «merserizatsiya» bevosita ana shu olim 
nomi bilan bog’liq. Djon Merserdan
 
so’ng Chouderi va Sakuradalar tomonidan ishqoriy 
sellyuloza olishda reagentlarning turli molekulyar nisbatlari o’rganilgan. Keyingi
paytlarda «merserizatsiya» termini tekstil sanoatida asosan tayyor holatdagi matolarni 
ishqor eritmasi bilan ishlov berish orqali turli - tuman hossa va hususiyatlar berish 
jarayonida keng ishlatilib kelinmoqda. Lekin shu sohada tadqiqot ishlarini olib 
borayotgan barcha mutahassislarni hosil qilinayotgan alkalisellyuloza olish qiziqtirmoqda.
Ishqoriy ishlovda sellyulozani struktura va hossasi o’zgarishini o’rganish muhim 
hisoblanadi.
Sellyulozaga ishqor eritmalari ta`sir ettirish orqali olinadigan jarayon natijasida 
ishqoriy sellyuloza additiv holatda: Sell-OH*NaOH birikma shaklida yoki alkogolyat 
holati: Sell-ONa holatigacha borishi to’laligicha aniq ifodalanmagan. Ishqoriy sellyulozani 
strukturasini tadqiq etish uchun o’nlab turli - tuman usullar xususan turli spirtlar bilan 
yuvish (Gladston, 1852y) va nozik termokimyoviy usullar taklif etilgan. Ishqoriy 
sellyulozani alkillash jarayonidagi qobiliyati uni alkogolyatga aylanganligidan dalolat 
beradi. Biroq organik kimyo kursidan ma`lumki, har qanday spirtning alkogolyatlari juda 
kam miqdordagi suv ta`siriga chidamsiz, binobarin ishqoriy sellyuloza olishda NaOHning 
70-80%li eritmasida ishlov berilgan taqdirda ham suv ishtirok etadi.
Agar sellyulozadagi OH-guruhlarning quyi spirtlardagiga nisbatan turlicha 
kislotalilikka ega ekanligi ishqoriy sellyulozaning kimyoviy strukturasi ham alkogolyat 
(Sell-ONa), ham additiv holatda (Sell-OH*NaOH) bo’lishi mumkinligi to’g’risida 
tasavvurlar beradi. Har qanday xolatda ham keyingi ishlovlarga yo’naltirish uchun 
ishqoriy sellyulozadagi ishqor (NaOH) miqdorini bilish muhim hisoblanadi. 
Sellyuloza tolasining ishqoriy ishlov jarayonlarida bo’kishi uni keyingi qayta 
ishlovlar uchun muhim bo’lgan omillardan biri hisoblanadi. Sellyuloza qanchalik kuchli 
bo’ksa, u shunchalik reaksion faol bo’ladi va keyingi reaksiyalar ancha tez boradi. Bo’kish 
jarayonida vodorod bog’larining ko’p qismi uziladi, bunda sellyulozaning sirti ortadi, 
yuzasi ko’payadi, qolaversa, sellyuloza makromolekulasining plastifikatsiyasi sodir bo’lib, 
shishasimon holatdan yuqori elastik holatga o’tishi osonlashadi. Bo’kish – bu jarayon 
bo’lib, ma`lum bir vaqt davomida amalga oshadi va u nafaqat sellyulozaning tabiatiga 
balki, uning fizik shakli (papka, qog’oz, tola, g’ovak massa), namligi, ishqorning harorati 
va kontsentratsiyasiga ham bevosita bog’liq bo’ladi.
Ishqoriy sellyulozaning hosil bo’lish mexanizmini va uning tarkibiy qismini aniq 
ifoda qilishning qiyinligi turli omillarga bog’liq. Bulardan quyidagilar xarakterli 
hisoblanadi: Reaksiyaning qaytar bo’lishi, sellyuloza molekulasidagi birlamchi va 
ikkilamchi gidroksil guruhlarning turli reaksiyaga kirishish xususiyati, alohida olingan 
sellyuloza 
molekulalarining 
turlicha 
tartiblanganligi 
yoki 
orientsiyalanganligi, 

---