Namangan davlat universiteti tabiiy fanlar va ekologiyaga oid ayrim muammolar

Tabiiy fanlar va ekologiyaga oid ayrim muammolar (Ilmiy maqolalar to’plami) XVII
232 
qo’llanilayotgan ishqor eritmasining qanday konsentratsiyali va qachon tayyorlanganligi, 
merserizatsiya jarayoni olib borilgandagi harorat, muhitning o’zgarishi, jarayonning 
davomiyligi, sellyuloza preparatlarining qanday ko’rinishda bo’lishi (tola, mato) 
boshqalarga bog’liqdir. Shuning uchun tekshirish natijalari sellyulozani ishqor eritmasi 
bilan ishlash jarayonini bir –biriga yaqin sharoitda amalga oshirilishini talab qiladi. 
Shundagina hosil qilingan mahsulotlarning tarkibiy qismi va xossalari bir – biriga 
o’xshash bo’lishi mumkin.
Sellyuloza bilan ishqorning o`zaro ta`sirlashishi natijasida hosil bo`ladigan 
birikmalar, bir tomondan, sellyulozani o`rganishda nazariy ahamiyatga ega bo`lsa, 
ikkinchi tomondan sanoatda sellyulozani qayta ishlash uchun keng qo`llaniladi. Agar 
sellyulozaga ishqor eritmasi ta`sir ettirilsa, yoki alkali sellyuloza deb ataluvchi kimyoviy 
birikma hosil bo`ladi. Alkali sellyulozaning aniq tuzilishi hozircha to`la aniqlanmagan. 
Ko`p olimlarning fikricha, uning tarkibida sellyuloza alkogolyati va sellyuloza bilan 
ishqorning molekulyar birikmalari bo`ladi.
Sellyuloza efirlarini sintez qilishda ayniqsa, oddiy efirlarini sintez qilishda sellyuloza 
namunalari ishqorning turli kontsentratsiyali eritmalarida ishlov beriladi. Aynan ishqoriy 
ishlash jarayonining sharoiti jumladan, harorat, kontsentratsiya, davomiylik kabilar ohirgi 
mahsulotning xossalarini belgilashda muhim omillardan biri bo’lib xizmat qiladi.
Karboksimetilsellyuloza preparatlarini olish jarayonlarida xam ishqoriy ishlov ya`ni 
merserlash jarayonini o’rni benixoya kattadir. Ishqoriy ishlov jarayonida sellyuloza 
tolasining bo’kishi, bunda tola uzunligini ma`lum darajada qisqarishi, struktura 
elementlarini siljishi, tolaning ko’pchishi hisobiga eniga kengayishi kuzatiladi, bu o’z 
navbatida bundan keyingi bosqichlarda boshqa reagentlarni tolalar orasiga 
diffuziyalanishi va reaktsiya samaradorligini ta`minlanishiga yo’l ochadi, natijada 
sellyulozani reatsion faolligi oshadi.. Sanoat miqyosida ishqori sellyulozani 
ko’rsatkichlarini nisbatan bir xillashtirish uchun ishlovdan so’ng ortiqcha ishqor siqib 
olingach, presslangan ishqoriy sellyuloza maxsus qurilmalarda titiladi, bunda ko’pincha 
maydalash va titish qurilmalaridan foydalaniladi. Natijada reaktsion yuza ortadi. 
Tajribalarimizda 3 xilda ishqoriy ishlov jarayonlaridan foydalanildi, jumladan 
sellyuloza va ishqor eritmasini gidromoduli: 1-20, 1-3. Mazkur ikki usulda ishqoriy ishlov 
xarorati 22 
0
S ni tashkil etdi, davomiylik 60 minut, ishqor kontsentratsiyasi esa 220-230 g/l. 
Tola uzunligi 7-12 mm bo’lgan paxta linti va paxta sellyulozasidan foydalanildi. Mazkur 
namunalarda alfa sellyuloza 96,7-98,5%ni tashkil etgan. 
Ko’rsatkich
Tozalangan lint 
Tozalanmagan lint 
Tashqi ko’rinishi, rangi
Tola, och sarg’ish tusli, 
och krem rangda 
Tola, sarg’ish tusli, krem 
rangda 
Namligi,% 
6 
7 
Kul miqdori,% 
1,5 
4 
Tola uzunligi, mm 
5-7 mm 
7-12 mm 
Sellyuloza miqdori,% 
90 
83 
Jadvaldan ko’rinib turibdiki, paxta lintini elaklash, titish ya`ni quruq usulda 
qo’shimchalardan tozalash orqali nisbatan tozalangan namunaga aylantirish mumkin. 
mazkur ikki namuna NaOHning 18-20-24% li suvdagi eritmalari bilan xona xaroratida 1 
soat davomida xar 3-5 minut davomida aralashtirib turish orqali merserlandi. Olingan 

---